گام در موسیقی چیست؟

گام در موسیقی چیست؟

موسیقی هم مانند هر حرفه و تخصص دیگری، واژه‌ها و اصطلاحات مخصوص به خود را دارد. برای کسانی که قصد دارند وارد دنیای موسیقی شوند، یادگیری این واژه‌ها بسیار مهم و ضروری است. گام، یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین مفاهیم در موسیقی است که هر هنرجویی باید آن را بشناسد. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، شما را با این مفهوم کلیدی آشنا می‌کنیم.

تئوری پایه ای گام

آشنایی با مبانی اولیه گام، هنرجو را برای درک موضوعات دیگر مانند آکورد نیز آماده می‌کند. گام در موسیقی به معنای چیدمان پشت سر هم و پلکانی نت‌ها است که از یک نت مشخص شروع شده و تا نت همنام آن در اکتاو بعدی ادامه می‌یابد.

در موسیقی کلاسیک، گام‌ها با فاصله‌های نیم‌پرده‌ی یکسان ساخته می‌شوند و فاصله‌های کوچک‌تر از نیم‌پرده در این سیستم جایگاهی ندارند. اما در موسیقی برخی نقاط جهان، مانند موسیقی سنتی ایران، ترکیه و کشورهای عربی، از فاصله‌های ریزتری مانند ربع پرده نیز استفاده می‌شود.

در موسیقی، گام به مجموعه‌ای از نت‌ها گفته می‌شود که به ترتیب صعودی یا نزولی پشت سر هم قرار می‌گیرند. این نت‌ها با فاصله‌های مشخصی از هم جدا شده‌اند و در کنار یکدیگر چارچوب و حس و حال خاصی را برای یک قطعه موسیقی ایجاد می‌کنند. به بیان ساده، گام مانند یک الفبای مرتب شده برای ساختن ملودی و هارمونی است. هر گام دارای یک نت پایه است که نقطه شروع آن محسوب می‌شود و بقیه نت‌ها حول آن سازماندهی می‌شوند. گام‌های مختلف، احساسات متفاوتی مانند شادی، غم یا آرامش را به شنونده منتقل می‌کنند.

آشنایی کامل

تعریف گام: گام در موسیقی به مجموعه چند نت پشت سر هم گفته می‌شود که بر اساس زیر و بمی چیده شده‌اند. فاصله کل این نت‌ها معمولاً برابر با دوازده نیم‌پرده یا یک اکتاو است. گام می‌تواند به سمت بالا (از نت‌های بم به زیر) یا به سمت پایین (از نت‌های زیر به بم) حرکت کند.

درجه گام: به هر یک از نت‌های پشت سرهم در یک گام، یک «درجه» از آن گام می‌گویند.

ریشه گام: مهم‌ترین نت در هر گام، ریشه آن نام دارد. نام گام نیز از روی همین نت انتخاب می‌شود. برای مثال، در گام «لا ماژور»، نت «لا» ریشه گام است.

مقاله آریا شادمهر، مدرس پیانو منبع بسیار خوبی برای یادگیری بیشتر است.

انواع گام: به طور کلی گام‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: گام‌های دیاتونیک و گام‌های کروماتیک.

گام کروماتیک: در این گام، فاصله بین هر نت با نت بعدی دقیقاً یک نیم‌پرده است.

گام دیاتونیک: در این نوع گام، فاصله بین درجات ثابت و یکسان نیست و ترکیبی از نیم‌پرده و پرده کامل است. مانند گام‌های ماژور و مینور.

نامگذاری گام‌ها: نام هر گام از روی اولین نت آن انتخاب می‌شود. برای نمونه، گام «لا» با نت لا آغاز می‌شود و پس از طی کردن فواصل معین، به نت لا در اکتاو بعدی می‌رسد.
بخش دوم نام یک گام، روش چینش فواصل بین نت‌ها تا رسیدن به اکتاو را نشان می‌دهد. مثلاً گام «دو ماژور» از نت دو شروع می‌شود و الگوی فواصل آن مطابق با قواعد گام ماژور است.

در این مقاله آشنایی با محمد معتمدی، خواننده آواز سنتی اطلاعات مفیدی آمده است.

دسته بندی گام ها

انواع گام‌های موسیقی: گام‌ها در موسیقی بر اساس هدف و کاربردشان گروه‌بندی می‌شوند. به طور کلی، گام‌ها را می‌توان در چهار دسته اصلی قرار داد:
۱- گام ماژور
۲ – گام مینور
۳ – گام پنتاتونیک
۴ – گام‌های مودال

یادگیری گام ماژور بسیار مهم و ضروری است، چون این گام کاربرد بسیار گسترده‌ای در موسیقی دارد و درک آن پایه و اساس فهم مفهوم «کلید» در موسیقی به شمار می‌رود.

گام های مینور به سه دسته تقسیم می شوند:

۱- نچرال (مینور طبیعی)
۲- هارمونیک (مینور هارمونیک)
۳- ملودیک (مینور ملودیک)

این سه نوع گام مینور در برخی از نت‌ها با هم فرق دارند و به شما امکان‌های بیانی متفاوتی می‌دهند. گام‌های پنتاتونیک نیز به‌طور گسترده در موسیقی پاپ، راک و بلوز استفاده می‌شوند که خود در دو نوع ماژور و مینور وجود دارند.

در آخر، گام‌های مَدال (Modal) قرار دارند که هفت گونه مختلف هستند. در موسیقی غربی به گام «اسکیل» (Scale) و در موسیقی ایرانی به آن «دستگاه» گفته می‌شود.

انواع گام: گام‌های بسیار زیادی در موسیقی غربی وجود دارند، اما شناخته‌شده‌ترین آنها گام‌های کروماتیک و دیاتونیک هستند.

گام کروماتیک: این گام دارای سیزده نت است که همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، نت اول و آخر آن یکی است و فاصلهٔ بین تمام نت‌های آن نیم‌پرده می‌باشد. یک نمونهٔ آشنا از ساخته شده در این گام، قطعهٔ «پرواز زنبور عسل» اثر ایوان کورساکف است.

برای مطالعه بیشتر، به کانن خرچنگی باخ و پیشنیه تاریخی آن سری سر بزنید.

گام دیاتونیک: این گام که هشت نت دارد، شامل هر دو فاصلهٔ نیم‌پرده و پرده است. این گام مهم‌ترین و پرکاربردترین گام در موسیقی به شمار می‌رود و خود به دو دستهٔ اصلی تقسیم می‌شود.

گام مینور:

در این گام، فاصله‌ی میان همه‌ی نت‌ها یک پرده است، به جز دو جای خاص: فاصله‌ی بین نت دوم و سوم و همچنین فاصله‌ی بین نت پنجم و ششم که هر کدام نیم‌پرده هستند. برای نمونه، نت‌های گام لا مینور به این شکل است: la, si, do, re, mi, fa, sol, la. در این گام، فاصله‌ی بین نت‌های «سی تا دو» و «می تا فا» نیم‌پرده است و مابقی نت‌ها با فاصله‌ای یک‌پرده‌ای در کنار هم قرار می‌گیرند.

گام ماژور:

در این مرحله، فاصلهٔ میان همهٔ نتها، یک پرده کامل است؛ به جز فاصلهٔ بین نتهای سوم و چهارم و همچنین نتهای هفتم و هشتم که نیم‌پرده است.

دستگاه: همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، در موسیقی ایرانی به گام، دستگاه می‌گویند. موسیقی ایرانی هفت دستگاه اصلی دارد که هر یک بخش‌های فرعی‌تری را در بر می‌گیرد؛ به این بخش‌های فرعی، گوشه گفته می‌شود.

این هفت دستگاه عبارت‌اند از:
۱ – شور
۲ – همایون
۳ – سه‌گاه
۴ – چهارگاه
۵ – راست‌پنجگاه
۶ – نوا
۷ – ماهور