سهتار یکی از سازهای اصیل و پرطرفدار ایرانی است که صدای نرم و گیرایش، بسیاری از مردم را به خود جذب کرده است. این ساز بر اساس اندازهی کاسهاش به دو نوع اصلی تقسیم میشود: کاسه بزرگ و کاسه کوچک. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، به بررسی تفاوتهای میان این دو نوع سهتار میپردازیم. امیدواریم تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.
معرفی سه تار
سهتار یکی از سازهای سنتی ایران است که با زخمه زدن به سیمهایش به صدا درمیآید. این ساز از نظر شکل و ساختار، به سازهای دوتار و تنبور شباهت دارد. یکی از ویژگیهای منحصر به فرد سهتار این است که تنها ساز ایرانی محسوب میشود که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته میشود.
سهتار چهار سیم دارد که جنس آنها از فولاد و برنز است. این سیمها در امتداد طول ساز، از قسمت پایینی (کاسه) تا بخش انتهایی (پنجه) کشیده شدهاند. روی دستهٔ سهتار، ۲۸ پرده وجود دارد که معمولاً از جنس رودهٔ حیوانات یا نوعی نخ مخصوص ساخته میشوند و قابلیت جابهجایی دارند.
صدای سهتار بسیار نرم و آرام است و حجم صدای کمی دارد. محدودهٔ صدای این ساز از نتهای بسیار بم شروع میشود و تا نتهای نسبتاً زیر ادامه پیدا میکند که در مجموع حدود سه اکتاو را در برمیگیرد.
اگرچه سهتار در اجرای گروههای موسیقی ایرانی نیز به کار میرود، اما بیشتر به عنوان یک ساز تکنواز شناخته میشود و برای نواختن قطعات سولو از آن استفاده میکنند.
کاسه سه تار
برای ساختن کاسهٔ سهتار، معمولاً از چوب درخت توت استفاده میکنند. این کاسه ممکن است از یک تکه چوب یکپارچه ساخته شود یا با چسباندن قطعات کوچکتر چوب به هم درست شود. جالب است بدانید که چوب توت نهتنها بادوام و مناسب است، بلکه باعث میشود صدای ساز بلندتر و رساتر شود.
کاسهٔ سهتار در واقع از سازهای قدیمی مانند عود و تنبور الهام گرفته شده است، با این تفاوت که اندازهاش کوچکتر است و شکل آن شبیه به یک گلابی است.
طول کاسهٔ سهتار معمولاً بین ۲۶ تا ۳۰ سانتیمتر و پهنای آن حدود ۱۲ تا ۱۶ سانتیمتر است. همچنین عمق آن تقریباً ۱۳ سانتیمتر برآورد میشود.
انواع کاسه در سه تار
به طور کلی، سهتارها از نظر اندازه کاسه به دو دسته اصلی تقسیم میشوند: سهتار با کاسه بزرگ و سهتار با کاسه کوچک.
سهتارهایی که کاسه بزرگ دارند و معمولاً به نام استاد مهدی کمالیان شناخته میشوند، صدای پایینتر و بمتری تولید میکنند.
در مقابل، سهتارهای با کاسه کوچک — که گاهی به نام استاد هاشمی نیز معروفند — دارای صدای زیرتر و روشنتری هستند.
تفاوت اندازه سه تار کاسه بزرگ و کاسه کوچک چقدر است؟
قبل از اینکه به تفاوت بین سهتارهای با کاسه بزرگ و کوچک بپردازیم، لازم است به یک نکته مهم توجه کنید: تفاوت اندازه این دو ساز آنقدر کم و نامحسوس است که تقریباً بدون استفاده از خطکش و اندازهگیری دقیق، نمیتوان متوجه آن شد.
اگر یک سهتار با کاسه بزرگ را کنار یک سهتار با کاسه کوچک بگذارید، تفاوت چندانی بین آنها به چشم نمیخورد. به همین دلیل، بیشتر هنرجویان بدون اینکه بتوانند تفاوتی بین این دو تشخیص دهند، به طور تصادفی یکی را انتخاب میکنند.
اندازههای دقیق کاسههای سهتار به شرح زیر است:
– کاسه کوچک: قطر دهانه ۱۴ تا ۱۴.۵ سانتیمتر
– کاسه متوسط: قطر دهانه ۱۵ تا ۱۵.۵ سانتیمتر
– کاسه بزرگ: قطر دهانه ۱۶ تا ۱۶.۵ سانتیمتر
نقش کاسه در کیفیت صدای سه تار
صدای سهتار زمانی به گوش میرسد که نوازنده با ناخن یا مضراب به سیمها ضربه بزند و آنها را به لرزش درآورد. هر بار که یک جسم مرتعش میشود، در هوا امواج صوتی ایجاد میکند.
گوش انسان به شکلی ساخته شده که این امواج را میتواند دریافت کند. اول پردهٔ گوش این امواج را میگیرد، سپس استخوانهای ریز داخل گوش آن را تقویت میکنند و بعد عصبهای شنوایی این سیگنال را به مغز میفرستند تا صدا درک شود.
اگر دو سر یک سیم سهتار را بین دو گیره محکم ببندید و سپس به آن ضربه بزنید، متوجه میشوید صدای تولید شده بسیار کم و ضعیف است.
دلیلش این است که امواج صوتی برای رسیدن به گوش ما با وضوح کافی، باید تقویت شوند. اینجاست که نقش کاسهٔ سهتار مشخص میشود.
کاسه سهتار یک محفظهٔ توخالی و قرینه است که با دقت تراش خورده. وقتی سیمها مرتعش میشوند، امواج صوتی به داخل کاسه راه پیدا میکنند و با برخورد مکرر به دیوارههای صاف و صیقلی آن، قدرت میگیرند و تقویت میشوند.
نتیجه این فرآیند، صدای شفاف و زیبایی است که از سهتار بیرون میآید. بنابراین وظیفه اصلی کاسه سهتار، تقویت کردن امواج صوتی است.
تاثیر اندازه کاسه سه تار بر صدا
هرچه کاسهٔ سهتار بزرگتر باشد، فرکانس یا بسامد صدای آن کمتر شده و در نتیجه صدای ساز به سمت بم متمایل میشود. دلیل این پدیده آن است که امواج صوتی فضای بیشتری برای حرکت و برخورد با دیوارههای کاسه دارند. برعکس، هرچه کاسه کوچکتر باشد، صدای سهتار زیرتر خواهد بود.
آیا سازهایی با کاسه بزرگ و کوچک در نوازندگی تفاوت دارند؟
بله، تفاوت این دو نوع ساز در نوازندگی نیز قابل توجه است. سازهای با کاسه بزرگ معمولاً برای تمرین سختتر هستند، زیرا با بازتر شدن دهانهٔ کاسه، زاویهٔ مچ دست نیز بیشتر میشود و این مسئله اهمیت زیادی دارد. علاوه بر این، صدای بلند و پُرطنین این سازها معمولاً پس از حدود یک ساعت تمرین، ممکن است باعث خستگی گوش شود. این موضوع بهویژه برای هنرجویانی که در حال یادگیری دورهٔ ردیف هستند، میتواند بر مدت و کیفیت تمرینشان تأثیر منفی بگذارد.
در مقابل، سازهای با کاسه کوچک، صدای نازکتر و کمی زیرتری دارند و نگهداشتن و نواختن آنها نسبت به سازهای کاسه بزرگ راحتتر است.