آشنایی با تنوع زیستی و ضرورت آن
تنوع زیستی چیست؟
تنوع زیستی به معنای گوناگونی و رنگارنگی زندگی در سیاره زمین است. این مفهوم، همه شکل‌های مختلف حیات را در بر می‌گیرد. از کوچکترین میکروب‌ها گرفته تا بزرگترین درختان و جانوران، همگی بخشی از این ثروت طبیعی هستند.
اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، تنوع زیستی شامل سه بخش اصلی می‌شود:
نخست، **تنوع ژن‌ها** است. این بخش به تفاوت‌های کوچک درون هر گونه می‌پردازد. برای نمونه، تفاوت رنگ چشم یا مو بین والدین و فرزندان، ناشی از همین تنوع ژنتیکی است. این تفاوت‌ها از تغییرات کوچک در سطح مولکول‌ها آغاز می‌شود.
دوم، **تنوع گونه‌ها** است. این بخش به تعداد و انواع مختلف گیاهان، جانوران و ریزجانداران در یک منطقه اشاره می‌کند.
سوم، **تنوع اکوسیستم‌ها** است. این بخش گوناگونی محیط‌های زندگی مانند جنگل‌ها، بیابان‌ها، اقیانوس‌ها و کوهستان‌ها را شامل می‌شود. در هر اکوسیستم، موجودات زنده با یکدیگر و با محیط اطرافشان در ارتباط هستند و بر هم تأثیر می‌گذارند. سنجش این نوع تنوع پیچیده‌تر است، زیرا مرز بین اکوسیستم‌ها همیشه واضح نیست.
در واقع، تنوع زیستی مانند یک بیمه‌نامه طبیعی در برابر حوادث ناگوار عمل می‌کند. تنوع زیستی حکمت مجسم خالق بی همتاست. تنوع زیستی، وجود تمام مخلوقات الهی با نظم ذاتی بر روی کره زمین است. این گوناگونی، تفاوت بین ژن‌های یک گونه با گونه‌های دیگر، تفاوت درختان یک جنگل با یکدیگر، و تفاوت در ساختار بدن یک یوزپلنگ را شامل می‌شود. به بیان ساده، تنوع زیستی همان گوناگونی شگفت‌انگیز زندگی در همه شکل‌های آن است.
اهمیت تنوع زیستی
تنوع زیستی، اساس کارکردهای طبیعت است. این تنوع، خدمات حیاتی محیط زیست را امکان‌پذیر می‌کند؛ مانند پاکی هوا، تنظیم آب‌وهوا (مثلاً جذب دی‌اکسید کربن)، پالایش آب، بارور کردن گیاهان و حفظ خاک در برابر نابودی. از زمانی که انسان‌ها زندگی کشاورزی را آغاز کردند، نابودی گونه‌های زیستی سرعت بیشتری گرفته است. گفته می‌شود سرعت انقراض گونه‌ها در دوران ما، بین صد تا ده هزار برابر بیشتر از حالت طبیعی است که در فسیل‌ها دیده می‌شود. علاوه بر فواید ملموس، تنوع زیستی ارزش‌های معنوی، زیبایی و آموزشی نیز دارد.
● کشاورزی
وجود انواع مختلف محصولات کشاورزی کمک می‌کند تا اگر یک نوع محصول توسط آفت یا بیماری از بین رفت، انواع دیگر بتوانند جایگزین شوند:
– در سال ۱۸۴۶، بیماری سیب‌زمینی در ایرلند باعث مرگ یک میلیون نفر و مهاجرت یک میلیون نفر دیگر شد. این اتفاق به این دلیل رخ داد که فقط دو نوع سیب‌زمینی کشت می‌شد که هر دو در برابر آن بیماری آسیب‌پذیر بودند.
– در دهه ۱۹۷۰، وقتی یک ویروس به مزارع برنج از اندونزی تا هند حمله کرد، ۶۲۳۷ نوع برنج مختلف آزمایش شد تا نوع مقاوم پیدا شود. تنها یک نوع که از هند بود و از سال ۱۹۶۶ شناخته شده بود، در برابر ویروس مقاومت نشان داد. این نوع با سایر انواع ترکیب شد و امروزه به طور گسترده کشت می‌شود.
– در سال ۱۹۷۰، یک بیماری قارچی به نام “زنگ قهوه” به مزارع قهوه در سری‌لانکا، برزیل و آمریکای مرکزی حمله کرد. یک نوع مقاوم قهوه در اتیوپی پیدا شد. البته خود بیماری‌ها نیز بخشی از تنوع زیستی محسوب می‌شوند.
تک‌کشتی (کاشت تنها یک نوع محصول در سطح وسیع) یکی از دلایل اصلی بروز فجایع کشاورزی بوده است. با اینکه حدود ۸۰ درصد غذای انسان از فقط ۲۰ نوع گیاه تأمین می‌شود، انسان‌ها از حداقل ۴۰ هزار گونه گیاهی مختلف استفاده می‌کنند.
● سلامت انسان
تأثیر تنوع زیستی بر سلامتی انسان امروزه به یک موضوع مهم جهانی تبدیل شده است، زیرا شواهد علمی نشان می‌دهند کاهش تنوع زیستی، سلامت همه مردم جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این موضوع ارتباط نزدیکی با تغییرات آب‌وهوایی دارد، زیرا بسیاری از تأثیرات پیش‌بینیشده تغییر اقلیم، به تغییر در تنوع زیستی مربوط می‌شوند (مثلاً تغییر در جمعیت حشرات ناقل بیماری، کمبود آب آشامیدنی، تأثیر بر محصولات کشاورزی و منابع غذایی و غیره).
دلیل این است که گونه‌هایی که بیشتر در معرض نابودی هستند، معمولاً آنهایی هستند که مانع از گسترش بیماری‌ها می‌شوند. در مقابل، گونه‌هایی که باقی می‌مانند، ممکن است باعث افزایش انتقال بیماری شوند؛ مانند ویروس نیل غربی و هانتاویروس. برخی از مسائل سلامتی مرتبط با تنوع زیستی عبارت‌اند از: تغذیه و امنیت غذایی، بیماری‌های عفونی، منابع دارویی و سلامت روانی و اجتماعی. همچنین، تنوع زیستی نقش مهمی در کاهش خطر بلایای طبیعی و بهبودی پس از آن دارد. تنوع زیستی، منبع اصلی برای کشف داروهای جدید و تهیه منابع پزشکی است.
بخش عمده‌ای از داروها، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، از منابع زیستی به دست می‌آیند: حداقل ۵۰ درصد از داروهای مورد استفاده در آمریکا از گیاهان، جانوران و میکروب‌ها گرفته شده‌اند. همچنین، ۸۰ درصد از مردم جهان برای مراقبت‌های بهداشتی اولیه خود به داروهای طبیعی وابسته هستند (چه در طب سنتی و چه مدرن). با این حال، تنها بخش کوچکی از گونه‌های وحشی از نظر کاربرد پزشکی مطالعه شده‌اند.
شواهد نشان می‌دهد که از دهه ۱۹۸۰ به بعد، کاهش تولید داروهای جدید ممکن است به این دلیل باشد که شرکت‌ها کمتر به سراغ تحقیق در مورد مواد طبیعی رفته‌اند و بیشتر بر فناوری ژنتیک و شیمی مصنوعی تمرکز کرده‌اند. در حالی که در گذشته، مواد طبیعی نقش بسیار مهمی در پیشرفت پزشکی و اقتصادی داشته‌اند. در این میان، اکوسیستم‌های دریایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
● تجارت و صنعت
بسیاری از مواد اولیه صنعتی مستقیماً از منابع زیستی به دست می‌آیند؛ مانند مصالح ساختمانی، الیاف، رنگ‌ها، لاستیک و روغن. تنوع زیستی برای تأمین منابعی مانند آب، چوب، کاغذ، الیاف و غذا نیز ضروری است. بنابراین، از دست دادن تنوع زیستی نه تنها یک خطر برای تجارت است، بلکه ثبات اقتصادی بلندمدت را نیز تهدید می‌کند.
کاهش تنوع زیستی و انقراض
نگرانی جدی وجود دارد که کارهای ما انسان‌ها دارد باعث نابودی تعداد زیادی از گونه‌های جانوری و گیاهی می‌شود. پژوهش‌هایی که روی حیوانات، جنگل‌ها، محیط‌های طبیعی و همچنین موجودات زنده در دریاها و رودخانه‌ها انجام شده، نشان می‌دهد که تعداد بسیاری از این گونه‌ها در حال کم شدن هستند و بعضی از آن‌ها برای همیشه از بین رفته‌اند.
به همین دلیل، اگر برای استفاده درست و پایدار از منابع طبیعت برنامه‌ریزی کنیم و آن‌ها را به شکل صحیحی مدیریت نماییم، می‌توانیم به تدریج این مشکل و دیگر مشکلات محیط زیستی را حل کنیم.
پیشنهادی: با زیست‌بوم یا بیوم آشنا شوید!