گنبد سلطانیه، یکی از شگفتی‌های معماری ایران و بزرگترین گنبد آجری در سراسر جهان است. این بنای تاریخی در شهر سلطانیه، در استان زنجان قرار دارد و قدمت آن به دوره ایلخانیان — حدود ۷۰۰ سال پیش — بازمی‌گردد.
سلطانیه در زمان حکومت اولجایتو، پادشاه ایلخانی، به عنوان پایتخت انتخاب شد و این گنبد به عنوان آرامگاه او ساخته شد. سبک معماری آن، ترکیبی زیبا از هنر ایرانی و اسلامی است و در ساخت آن از آجر، گچ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است.
گنبد سلطانیه از نظر اندازه و ظرافت، نمونه‌ای بی‌نظیر در جهان به شمار می‌رود و حتی از گنبد کلیسای سانتا ماریا دِل فیوره در ایتالیا و گنبد مسجد ایاصوفیه در ترکیه نیز بزرگتر است. این بنا هشت ضلعی است و یک گنبد دوپوسته دارد که باعث استحکام و زیبایی بیشتر آن شده است.
در سال ۱۳۸۴، گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و امروزه به عنوان نمادی از هنر و تمدن غنی ایران، هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند.
گنبد سلطانیه یکی از برجسته‌ترین آثار معماری از دوره ایلخانیان به شمار می‌رود. این بنا در فاصله ۳۷ کیلومتری شهر زنجان قرار دارد. سازه آن هشت‌ضلعی است و ۴۸ متر و نیم ارتفاع دارد. قطر دهانه گنبد نیز ۲۵ متر و نیم است. گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری دنیا و پس از کلیسای سانتا ماریا دل فیوره و مسجد ایاصوفیه، سومین گنبد بزرگ جهان محسوب می‌شود.
ماجرای ساخت گنبد سلطانیه
در سال ۷۰۳ هجری قمری، سلطان محمد خدابنده (الیجایتو) که در آن زمان حکومت می‌کرد، تصمیم گرفت پیکر امام علی(ع) را از نجف به سلطانیه — پایتخت حکومت ایلخانیان — منتقل کند. به همین دلیل دستور داد بنایی برای این منظور ساخته شود. البته این تصمیم با مخالفت جدی عالمان شیعه مواجه شد.
او این مسئولیت را به وزیر مورد اعتمادش، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی سپرد. این ساختمان زیبا طی ده سال و زیر نظر معمار برجسته‌ای به نام سید علی‌شاه و با کمک سه هزار کارگر ساخته شد. پس از اتمام ساخت، سه سال دیگر نیز صرف تزئینات و آراستن گنبد آن شد. در نهایت، این بنا به عنوان آرامگاه خود سلطان محمد خدابنده مورد استفاده قرار گرفت.
معماری بنا
این گنبد فیروزه‌ای رنگ که از شاهکارهای معماری سبک آذری به شمار می‌رود، هشت ضلع و هشت مناره دارد. در ابتدا نمای آن با آجر و کاشی پوشانده شده بود و نام خدا، حضرت محمد، امام علی و سلطان محمد بر روی آن نقش بسته بود؛ اما بعدها به دستور خود سلطان محمد و به دلایل نامشخصی، روی آن را با گچ پوشاندند. گنبد سلطانیه را می‌توان قدیمی‌ترین ساختمان دوپوش در ایران دانست.
این بنا از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
بخش نخست: درورودی که در واقع هسته مرکزی بنا محسوب می‌شود.
بخش دوم: تربت خانه، که در سمت جنوبی گنبد قرار گرفته و دلیل نامگذاری آن استفاده از خاک‌های مقدس کربلا و نجف در ساختش بوده است. در ورودی این قسمت آن‌قدر کوتاه است که برای وارد شدن باید خم شد.
بخش سوم: سردابه، که مکانی برای به خاک سپردن پادشاهان دوره ایلخانی بوده است.
سرنوشت سلطانیه در طول تاریخ
پس از درگذشت الجایتو، در زمان حکومت تیموریان، آسیب‌های زیادی به گنبد سلطانیه و دیگر بناهای دوره ایلخانی وارد شد. میرانشاه، پسر تیمور، در دوران فرمانروایی خود دستور داد نه تنها ساختمان‌های تاریخی سلطانیه را خراب کنند، بلکه قبر الجایتو را نیز شکافته و جسد او را بیرون آوردند.
در دوره صفویه، اگرچه شهر سلطانیه دیگر آن رونق گذشته را نداشت، اما همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین توقف‌گاه‌های میان راهی بین تبریز و ییلاق امرای صفوی شناخته می‌شد. با آغاز حکومت قاجار، این شهر دوباره آسیب‌های جدی دید؛ بخشی به دلیل جنگ‌های ایران و روس و بخشی دیگر به خاطر اقدامات فتحعلی شاه در تخریب بناهای تاریخی.
در سال ۱۲۹۰ قمری، زمین‌لرزه‌ای سخت در منطقه رخ داد و آنچه از آثار تاریخی باقی مانده بود، نیز ویران شد. حتی مسجد جامع سلطانیه که پس از گنبد، بلندترین بنای شهر به شمار می‌رفت، به طور کامل از بین رفت. سرانجام در دوره پهلوی و از سال ۱۳۴۸، به دستور شهبانو فرح پهلوی، کار مرمت و نوسازی گنبد سلطانیه آغاز شد. این بازسازی در ۹ مرحله انجام گرفت و در مجموع ۳۰ سال طول کشید.
سلطانیه به عنوان هفتمین اثر ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
بیشتر بخوانید: درباره‌ی استان زنجان