در جهان اسلام، مراکز علمی فراوانی وجود داشته‌اند که هر یک نقش مهمی در پیشرفت دانش و فرهنگ ایفا کرده‌اند. در اینجا چهار نمونه از این مراکز بزرگ را به شما معرفی می‌کنیم:
**۱. بیت‌الحکمه در بغداد**
این مرکز در زمان حکومت عباسیان و به ویژه در دوران هارون‌الرشید و مأمون، به یک دانشگاه و کتابخانه بزرگ تبدیل شد. دانشمندان از فرهنگ‌های مختلف در آن جمع می‌شدند و کتاب‌های زیادی به زبان عربی ترجمه و مطالعه می‌شد. این کار باعث حفظ دانش گذشته و ایجاد دانسته‌های جدید در فلسفه، ریاضی، پزشکی و نجوم شد.
**۲. دانشگاه الازهر در قاهره**
الازهر یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های جهان است که بیش از هزار سال پیش ساخته شد. این مرکز ابتدا به عنوان مسجد شروع به کار کرد و به تدریج به یک دانشگاه بزرگ تبدیل شد. در الازهر، دانش‌هایی مانند فقه، زبان عربی، ستاره‌شناسی و منطق تدریس می‌شده و هنوز هم یکی از مهم‌ترین مراکز علمی در جهان اسلام به شمار می‌رود.
**۳. دانشگاه قرویین در فاس**
این دانشگاه در کشور مراکش قرار دارد و طبق اسناد تاریخی، قدیمی‌ترین دانشگاهی است که بدون وقفه به کار خود ادامه داده است. دانشگاه قرویین نقش بسیار مهمی در گسترش علم و فرهنگ در شمال آفریقا و اندلس (اسپانیای امروزی) داشته و دانشمندان بزرگی از آن فارغ‌التحصیل شده‌اند.
**۴. رصدخانه مراغه**
در شهر مراغه در ایران، دانشمندی بزرگ به نام خواجه نصیرالدین طوسی، رصدخانه‌ای ساخت که به یک مرکز پیشرفته برای مطالعه ستاره‌ها و سیارات تبدیل شد. اخترشناسان در این مکان به مشاهده آسمان می‌پرداختند و اطلاعات دقیقی درباره حرکت اجرام آسمانی جمع‌آوری کردند. کارهای انجام شده در این رصدخانه، هم در جهان اسلام و هم در اروپا تأثیر زیادی گذاشت.
در اسلام همواره بر اهمیت یادگیری و دانش تأکید فراوانی شده است. آیات و سخنان زیادی از پیشوایان دینی این موضوع را تأیید می‌کنند. حتی گفته شده که یکی از دلایل آفرینش جهان و فرستادن پیامبران، آموزش و آگاه ساختن انسان‌ها بوده است. به همین خاطر، رهبران دینی ما پیوسته مردم را به فراگیری علم و گسترش دانایی تشویق کرده‌اند و خود نیز پیشگام در راهنمایی مردم و نجات آنان از تاریکی نادانی بودند.
نمونهٔ بارز این تلاش‌ها، وجود مراکز علمی بزرگی در تاریخ اسلام است که به آموزش و پرورش افراد مشغول بودند. در ادامه، چهار نمونه از این مراکز علمی معرفی و به طور خلاصه شرح داده می‌شوند.
چهار مرکز علمی جهان اسلام
به طور کلی می‌توان گفت که مهم‌ترین مکان‌های علمی در تمدن اسلامی شامل مراکز آموزش عالی، کتابخانه‌ها، مدارس نظامیه، رصدخانه‌های ستاره‌شناسی و بیمارستان‌ها بوده‌اند. این مراکز نقش بسیار مهمی در تربیت و پرورش دانشمندان و اندیشمندان بزرگ ایفا کرده‌اند.
دانشگاه و کتابخانه
کتابخانه‌های امروزی در واقع شکل جدیدی از همان دارالعلم‌های قدیم هستند. دارالعلم‌ها در تمدن اسلامی، کتابخانه‌های عمومی بزرگی محسوب می‌شدند که در آنها میلیون‌ها کتاب گران‌قدر از همه زمینه‌های دانش و علم نگهداری می‌شد. این مکان‌ها پذیرای شمار زیادی از علاقه‌مندان به مطالعه و یادگیری بودند. از مشهورترین این مراکز می‌توان به دارالعلم فاطمیون در مصر، دارالعلم موصل و دارالعلم طرابلس اشاره کرد.
همچنین دانشگاه‌ها در گذشته با نام مدارس فعالیت می‌کردند و کارشان آموزش و پرورش دانشجویان بود. این نام به تدریج به دانشگاه تغییر یافت. بسیاری از دانشمندان و اندیشمندان بزرگ در همین مراکز علمی پرورش یافتند.
نظامیه
نخستین مدرسه از نوع نظامیه به دستور خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر نامدار دوره سلجوقیان، ساخته شد. نظامیه‌ها در واقع همان نقش دانشگاه‌های امروزی را داشتند و دانش‌آموزان و جویندگان علم در آنها تحصیل می‌کردند. این وزیر باهوش دو گونه مرکز علمی بنیان نهاد: یکی مانند مدارس ابتدایی امروزی، و دیگری که به نظامیه معروف شد و همانند دانشگاه عمل می‌کرد.
نظامیه‌ها از امکانات پیشرفته و تشکیلات گسترده‌ای برخوردار بودند و دانشجویان در آنها به هزینه دولت زندگی و درس می‌خواندند. این مراکز به دلیل نام بنیان‌گذارشان، نظامیه نام گرفتند.
نظامیه بغداد از معروف‌ترین این مدارس است که عالمان بزرگی را تربیت کرد و پس از آن، نظامیه نیشابور در جایگاه دوم قرار داشت. علاوه بر این دو شهر، در شهرهایی مانند اصفهان، بلخ، موصل و بصره نیز نظامیه‌هایی فعال بودند. دانشمندان بزرگی همچون حکیم عمر خیام، امام محمد غزالی و حسن صباح از جمله کسانی بودند که در این مراکز پرورش یافتند.
رصدخانه
مهم‌ترین و جدیدترین مطالعات ریاضی و ستاره‌شناسی در مکان‌هایی به نام رصدخانه انجام می‌گرفت. این مراکز علمی در تمدن اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و نتیجه تحقیقات دانشمندان در این رصدخانه‌ها، برای قرن‌ها در اروپا مورد مطالعه و پژوهش قرار می‌گرفت. از مشهورترین این رصدخانه‌ها در جهان اسلام می‌توان به رصدخانه‌های مراغه و سمرقند اشاره کرد. همچنین در شهرهای ری، اصفهان و بغداد نیز شمار زیادی رصدخانه فعال بودند که آثاری از بعضی از آنها تا امروز نیز پابرجاست.
بیمارستان
در دنیای اسلام، به این مراکز درمانی “مارستان” می‌گفتند. بیمارستان‌های کهن، کتابخانه‌های بزرگی داشتند که در آنها، پزشکان و دانشمندان علم طب، همزمان به مداوای بیماران مشغول بودند و هم به پژوهش و مطالعه می‌پرداختند. در ایران، بیمارستان و دانشکده پزشکی جندی‌شاپور، از نخستین نهادهای علمی به شمار می‌رود که هنوز هم فعالیت دارد. از مشهورترین مارستان‌های قدیمی می‌توان به مارستان فسطاط، مارستان بزرگ منصوری در قاهره، مارستان نوری در بغداد و بیمارستان شهر ری اشاره کرد.
رصدخانه ی سمرقند