ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی، از دانشمندان بزرگ و مشهور ایرانی است که در دوران طلایی تمدن اسلامی زندگی می‌کرد. او در شهر خوارزم، که امروزه در ازبکستان قرار دارد، به دنیا آمد و بیشتر عمر خود را در بغداد گذراند. خوارزمی در دارالحکمه، یک مرکز علمی مهم، فعالیت داشت و در زمینه‌های گوناگونی مانند ریاضیات، جغرافیا، نجوم و تاریخ مطالعه و تحقیق می‌کرد.
او را اغلب به عنوان “پدر جبر” می‌شناسند، زیرا کتاب بسیار معروفش به نام “الکتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابله” را نوشت. این کتاب، مفهوم جبر را به شکل منظمی معرفی کرد و پایه‌ای برای ریاضیات مدرن شد. حتی کلمه “الگوریتم” از نام او گرفته شده است، چون روش‌های محاسباتی که ارائه داد، بسیار دقیق و تاثیرگذار بود.
علاوه بر ریاضیات، خوارزمی نقشه‌های دقیقی از جهان کشید و کتابی درباره جغرافیا نوشت که در آن مکان‌های مختلف را با دقت توصیف کرد. کارهای او نه تنها در جهان اسلام، بلکه در اروپا نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت و برای قرن‌ها پایه بسیاری از مطالعات علمی بود.
ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی، دانشمند بزرگ ایرانی در زمینه‌های ریاضی، نجوم و تاریخ بود. او به احتمال زیاد بین سال‌های ۱۷۰ تا بعد از ۲۳۲ هجری قمری در دوران حکومت عباسیان زندگی می‌کرد.
مهمترین دلیل شهرت خوارزمی، کارهای ارزشمند او در ریاضیات به ویژه دانش جبر است، به طوری که از او به عنوان پدر جبر یاد می‌شود. در سده‌های میانی، اندیشه‌های ریاضی او تأثیر بسیار زیادی گذاشت. پژوهش‌ها و کتاب‌های این دانشمند برجسته هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد و کتاب مشهورش به نام “جبر و مقابله” توسط بسیاری از مترجمان نامدار آن دوران به زبان‌های دیگر ترجمه شده است.
خوارزمی توانایی بسیار بالایی در حل معادله‌های ساده و معادله‌های درجه دوم داشت. کتابی با نام “Algoritmi de numero Indorum” که در واقع ترجمه لاتین اثر او درباره روش محاسبه با ارقام هندی است، باعث شد سیستم عددنویسی در اروپا از روش رومی به روش هندی-عربی تغییر کند؛ روشی که امروزه نیز در سراسر اروپا و جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین واژه “جبر” در زبان اروپایی‌ها به طور کلی از کتاب خوارزمی گرفته شده و اصطلاح رایج امروزی “الگوریتم” نیز از نام خوارزمی برگرفته شده است.
زندگی نامه خوارزمی
با وجود اینکه خوارزمی کتاب‌ها و پژوهش‌های زیادی در زمینه‌های مختلف علمی از خود به جای گذاشته، اما اطلاعات دقیقی از زندگی، تاریخ تولد و زادگاه او در دست نیست. تاریخ تولد او را بین سال‌های ۱۶۴ تا ۱۸۴ هجری قمری نوشته‌اند، اما تاریخ درگذشتش در سال ۲۳۲ هجری قمری، قطعی‌تر و معتبرتر به نظر می‌رسد.
همان‌طور که از نامش پیداست، احتمالاً در شهر خوارزم متولد شده، اما طبری در کتابش پسوند «قُطرُ بُلّی» را هم به نام او اضافه کرده و اشاره کرده که ممکن است خوارزمی در منطقه‌ای بین رودخانه‌های دجله و فرات به دنیا آمده باشد و به خاطر اصالت پدر و اجدادش به خوارزم منسوب شده باشد. طبری به او لقب «المجوسی» نیز داده که نشان می‌دهد خوارزمی به مغان زرتشتی نسبت داشته و احتمالاً خودش یا نیاکانش مدتی پیرو این آیین بوده‌اند. با این حال، مسلمان بودن او قطعی است؛ چرا که در مقدمه کتاب جبر خود را فردی معتقد و پایبند به دین اسلام معرفی می‌کند.
در دوران خلافت مأمون، خوارزمی به عضویت دارالحکمه درآمد. دارالحکمه مرکزی علمی در بغداد بود که زیر نظر مأمون اداره می‌شد و دانشمندان زیادی در آن فعالیت می‌کردند. خوارزمی در این مرکز، کارهای دیوفانت را در زمینه دانش جبر ادامه داد و به گسترش آن پرداخت.
آثار خوارزمی در ریاضی
کتاب “الجمع و التفریق”: این کتاب از عددهای هندی (که به آنها عددهای عربی هم می‌گویند) استفاده می‌کرد. این اثر، اولین کتابی بود که روش ارزش مکانی اعداد را که ریشه هندی دارد، به شکلی دقیق و سازمان‌یافته توضیح می‌داد. امروزه تنها یک ترجمه لاتین از این کتاب باقی مانده که نسخه منحصربه‌فرد آن با نام “Algorithmi numero indorum” در کتابخانه دانشگاه کمبریج نگهداری می‌شود.
کتاب “الجبر و المقابله”: این کتاب درباره مبانی ریاضیات است و به احتمال زیاد اولین کتاب جبری است که به زبان عربی نوشته شده. خوارزمی پژوهش‌های دیونانتوس را در علم جبر ادامه داد و آنها را گسترش داد. او این کتاب را نوشت و به مأمون، خلیفه عباسی، تقدیم کرد.
“حساب العدد الهندی”: این کتاب که کمی پس از کتاب جبر نوشته شد، یک رساله مقدماتی در علم حساب است. در این کتاب نیز از عددهای هندی (که گاهی به اشتباه عددهای عربی نامیده می‌شوند) استفاده شده و مانند کتاب اول، اولین اثری بود که سیستم ارزش مکانی اعداد را که آن هم از هند آمده بود، به روشی اصولی و منظم شرح می‌داد.
آثار خوارزمی در نجوم و جغرافیا
یکی از کارهای مهم دیگری که خوارزمی به مأمون هدیه کرد، کتابی به نام «زیج السند هند» بود. این کتاب با بسیاری از کتاب‌های نجومی که پس از آن در دنیای اسلام نوشته شد، تفاوت داشت. نسخه اصلی عربی این کتاب امروزه در دسترس نیست و تنها یک ترجمه لاتین از آن باقی مانده که توسط مسلمه مجریطی، منجم و ریاضی‌دان مسلمان سده دهم میلادی در قرطبه، انجام شده است. از طریق همین ترجمه و جدول‌های طلیطلی بود که برخی از روش‌های محاسباتی هندی که خوارزمی از آنها استفاده کرده بود، به اروپای غربی راه پیدا کرد.
**کتاب صورة الارض**:
این کتاب در زمینه جغرافیا نوشته شده و تاریخ نگارش آن به حدود سال‌های ۱۹۵–۱۹۶ هجری بازمی‌گردد. در این اثر، فهرستی از طول و عرض جغرافیایی شهرها و مکان‌های مهم آن دوران ارائه شده است.
**مقاله استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم**:
این رساله کوتاه به بررسی تقویم یهودیان می‌پردازد و قواعدی برای محاسبه طول متوسط ماه و سال بر پایه این تقویم ارائه می‌دهد. همچنین در آن به موضوعاتی مانند دوره نوزده‌ساله کبیسه‌گیری قمری، تاریخ آفرینش حضرت آدم، آغاز گاهشماری سلوکی و نیز مقایسه مقارنه‌ها و مقابله‌های ماه و خورشید بر اساس تقویم یهودی اشاره شده است.
**کتاب‌هایی درباره اسطرلاب**:
خوارزمی دو کتاب درباره اسطرلاب نوشته است:
– کتاب «عمل الاسطرلاب» که به روش ساخت اسطرلاب می‌پردازد.
– کتاب «العمل بالاسطرلاب» که شیوه استفاده از این ابزار را شرح می‌دهد.
در این دو کتاب، از کاربرد اسطرلاب در حل مسائل مختلف نجومی مانند تعیین ارتفاع خورشید و محاسبه طول و عرض جغرافیایی یک نقطه روی زمین سخن گفته شده است.
**کتاب الرخامه**:
این کتاب به موضوع ساعت‌های آفتابی افقی و تعیین وقت نمازها اختصاص دارد و بعدها پایه‌ای برای محاسبات مثلثات کروی شد.