غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری، که به خیام شهرت دارد، در سده پنجم هجری در نیشابور به دنیا آمد. او در دوران جوانی به فراگیری دانش پرداخت و در فلسفه، ستاره‌شناسی، ریاضیات و پزشکی مهارت بسیاری پیدا کرد.
خیام به دلیل هوش و استعداد فوق‌العاده‌اش، به دربار پادشاهان سلجوقی راه یافت و از حمایت آنان برخوردار شد. یکی از برجسته‌ترین کارهای او، سرپرستی گروهی از دانشمندان برای اصلاح تقویم بود. نتیجه این تلاش، ایجاد «تقویم جلالی» شد که از تقویم میلادی نیز دقیق‌تر است.
اگرچه خیام در زمان خود بیشتر به عنوان دانشمند شناخته می‌شد، اما امروزه در سراسر جهان به خاطر رباعیاتش مشهور است. رباعی‌های او که به زبان‌های بسیاری ترجمه شده‌اند، درباره مفاهیم عمیقی چون زندگی، مرگ، عشق و رازهای جهان هستی سروده شده‌اند.
این حکیم و شاعر بزرگ، پس از یک عمر طولانی و پربار، در زادگاهش نیشابور چشم از جهان فروبست. آرامگاه او امروزه در این شهر، میزبان دوستدارانش از اقصی نقاط جهان است.
حکیم عمر خیام نیشابوری در بیست و هشتم اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی در شهر نیشابور به دنیا آمد. نام کامل او غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری است و با عنوان‌هایی مانند خیام نیشابوری، خیامی النیسابوری و خیامی نیز شناخته می‌شود. او که در دوره حکومت سلجوقیان زندگی می‌کرد، دانشمندی برجسته در زمینه‌های ریاضی، ستاره‌شناسی و فلسفه بود و همچنین به عنوان شاعری چیره‌دست در سرودن رباعی معروف است.
اگرچه او از نظر علمی مقام والایی داشت و به «حجّةالحق» ملقب بود، اما شهرت جهانی خود را بیش از هر چیز مدیون رباعی‌هایش است. شعرهای او به زبان‌های مختلف جهان ترجمه شده‌اند. ادوارد فیتزجرالد با ترجمه رباعیات خیام به انگلیسی، نقش مهمی در شناساندن او به دنیای غرب داشت.
زندگی نامه خیام نیشابوری
در سال‌های آغازین زندگی عمر خیام، دانشمندان بزرگی مانند ابوریحان بیرونی و ابن سینا درگذشته بودند. خیام نیشابوری در میانه‌ی عمر خود، علم فقه را نزد امام موفق نیشابوری فراگرفت. علاوه بر این، در زمینه‌هایی مانند ستاره‌شناسی، تفسیر قرآن، حدیث، فلسفه و حکمت نیز دانش کسب کرد. برخی منابع اشاره کرده‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی یاد گرفته بود.
به درخواست قاضی‌القضات سمرقند و ابوطاهر، حدود سال ۴۴۹ هجری قمری، خیام کتابی به زبان عربی با عنوان “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله” نوشت که درباره‌ی معادله‌های درجه سوم بود. به دلیل رابطه‌ی خوبی که با خواجه نظام‌الملک داشت، این کتاب را پس از نوشتن به او هدیه داد. پس از این دوره، خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک برای مدیریت رصدخانه‌ی اصفهان به این شهر رفت و هجده سال در آنجا زندگی کرد. تحت سرپرستی او، زیج ملکشاهی تهیه شد و حدود سال ۴۵۸ هجری، طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد.
خیام، تقویم جلالی را ساماندهی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهرت یافت؛ اما پس از مرگ او، این تقویم چندان مورد استفاده قرار نگرفت. در این دوره، خیام به عنوان ستاره‌شناس در دربار فعالیت می‌کرد، هرچند خودش چندان اعتقادی به ستاره‌شناسی نداشت. او در سال ۴۵۶ هجری، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود به نام “رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس” را نوشت و در آن به توضیح نظریه‌ی نسبت‌ها و خطوط موازی پرداخت. پس از مرگ ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، از توجه به خیام کاسته شد و بودجه‌ی رصدخانه نیز قطع گردید.
خیام پس از سال ۴۷۹ هجری، اصفهان را ترک کرد و به مرو رفت. گمان می‌رود که کتاب‌های “قسطاس المستقیم” و “میزان الحکم” را در آنجا نوشته باشد. همچنین احتمال دارد رساله‌ی “مشکلات الحساب” در همین سال‌ها تألیف شده باشد. به گفته‌ی غلامحسین مراقبی، خیام هرگز ازدواج نکرد. برخی زمان درگذشت او را بین سال‌های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری می‌دانستند، اما پس از بررسی‌های دقیق، سال وفات او ۵۱۷ هجری قمری مشخص شد. آرامگاه او در شهر نیشابور و در باغی قرار دارد که آرامگاه امامزاده محروق نیز در آن واقع شده است.
القاب خیام نیشابوری
ستاره‌ی درخشان آسمان
دانشمندی فرزانه در همه‌ی زمینه‌های دانش به ویژه ریاضیات
پادشاه دانشمندان
استاد حکیم
دانشمند برجسته
پیشوای خراسان
یاور حکمت و دین
از بزرگان ستاره‌شناسان
شاه حکیمان
فیلسوف جهانیان
دانشمند بی‌همتا
و …
دستاوردهای خیام نیشابوری
ستاره‌ها
بر پایه یکی از سروده‌های خیام درباره گردش جهان و سیارات، انسان در این میان احساس سردرگمی و شگفتی می‌کند. شمار زیادی از پژوهشگران ادبی و علمی بر این باورند که خیام سال‌ها پیش از دانشمندانی مانند گالیله و کوپرنیک می‌دانسته که سیارات به دور خورشید می‌گردند. در شعر او چنین می‌خوانیم:
این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)
ریاضیات
خیام نخستین کسی بود که به شکلی منظم و علمی به بررسی معادلات درجه یک، دو و سه پرداخت. او این معادلات را به روشی ستودنی دسته‌بندی کرد و برای حل همه انواع معادلات درجه سوم، به دقت تحقیق نمود و در بیشتر موارد با روش‌های هندسی — هرچند گاهی ناتمام — آن‌ها را حل کرد. کتاب جبر او که شامل این پژوهش‌هاست، نشان‌دهنده تفکری منظم و علمی است و این اثر یکی از برترین نوشته‌های دوره قرون وسطی و شاید مهم‌ترین آن‌ها در زمینه علم جبر به شمار می‌رود.
یکی دیگر از کارهای ریاضی خیام، کتابی است با عنوان «شرح مشکلات اصول اقلیدس». او در این اثر، به بررسی یکی از اصول هندسه اقلیدسی — اصل پنجم — پرداخت که مربوط به خطوط موازی است و پایه‌های هندسه اقلیدسی بر آن استوار شده است. خیام این اصل را اثبات کرد. از دستاوردهای دیگر او، پیدا کردن روشی برای تعیین ضرایب در بسط دو جمله‌ای بود که تا سده‌های بعد ناشناخته باقی مانده بود. به پاس پیشگامی او نسبت به اسحاق نیوتن، این روش در بسیاری از کتاب‌های درسی و مرجع با نام «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» شناخته می‌شود. چینش این ضرایب به صورت منظم، مثلثی را تشکیل می‌دهد که به «مثلث خیام-پاسکال» معروف است و رابطه بین این ضرایب را نشان می‌دهد.
ستاره‌شناسی
یکی از کارهای بزرگ خیام، ساماندهی به تقویم ایرانی در دوران وزارت خواجه نظام‌الملک و در زمان پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود. او برای این کار، مدت زمان گردش زمین به دور خورشید را با دقت بسیار بالا — تا شانزده رقم اعشار — محاسبه کرد. خیام به عنوان ریاضی‌دان و ستاره‌شناس، پژوهش‌ها و نوشته‌های ارزشمندی دارد که یکی از آن‌ها «رساله‌ای در اثبات مسائل جبر و مقابله» نام دارد. در این رساله، او از روش جبری-هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند.
فلسفه
تا امروز، پنج رساله فلسفی از خیام یافت شده که تنها یکی از آن‌ها — با نام «علم کلیات» — به فارسی است و بقیه به زبان عربی نوشته شده‌اند. این رساله‌ها عبارت‌اند از:
– در علم کلیات
– فی الوجود
– فی الکون و التکلیف
– ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
– الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
– الجواب عن ثلاث مسائل
موسیقی
خیام به بررسی ریاضی موسیقی نیز پرداخت. در رساله‌ای با عنوان «قول علی اجناس الذی بالاربعه»، او مسئله تقسیم یک فاصله موسیقایی به سه بخش — شامل فواصل بی‌نیم‌پرده، نیم‌پرده بالارونده و یک چهارم پرده — را شرح داده است.
ادبیات
زبانی که خیام در شعرش به کار برده، روان، ساده و بی‌تکلف است و در شاعری از هیچ کس پیروی نکرده است. افزون بر این، هدف او از سرودن رباعی، شاعری به معنای معمول نبوده؛ بلکه به دلیل داشتن ذوق شعری، اندیشه‌های عمیق فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.
آثار خیام
فیزیک
کتابچه‌ای در علوم طبیعی
رساله میزان‌الحکم: «در این نوشته، روشی ریاضی برای تشخیص مقدار طلا و نقره در یک جسم مخلوط از این دو فلز، با استفاده از وزن مخصوص آن‌ها ارائه شده است.»
ادبیات
نامه سفارش‌ها و اندرزها
برگردان خطبه توحیدیه ابن سینا
سروده‌های عربی خیام که نزدیک به ۱۹ رباعی از آن به دست ما رسیده است
رباعیات فارسی خیام که شامل حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از این دانشمند است و آنچه بیش از این تعداد است، از آن او نیست و تنها به او نسبت داده شده است.
جغرافیا
رساله لوازم‌الامکنه: این نوشته امروزه در دسترس نیست.
تاریخ
رساله‌ای در روشن کردن راز نوروز
کتاب نوروزنامه، که دو نسخه دست‌نویس از آن به جای مانده است: یکی در برلن و دیگری در لندن.
ریاضیات
مقاله‌ای درباره درستی روش‌های هندسی برای به دست آوردن ریشه دوم و سوم
رسالهٔ مشکلات الحساب، که این کتاب موجود نیست.
رساله‌ای به زبان عربی با نام “فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله” که درباره معادلات درجه سوم سخن می‌گوید.
رساله در تحلیل یک مسئله (این نامی است که غلامحسین مصاحب بر مقاله‌ای از خیام نهاده که در آن یک مسئله هندسی به یک معادله درجه سوم تبدیل شده و با بهره‌گیری از مقاطع مخروطی حل شده است.)
رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس که درباره خطوط موازی و نظریه تناسب‌ها است.
موسیقی
“شرح المشکل من کتاب الموسیقی: که رساله “القول علی اجناس الذی بالاربعه” بخشی از آن است
فلسفه
مقاله‌ای در مورد چرایی رویداد نیکی‌ها و بدی‌ها
رساله فی الوجود
رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا
رساله در علم کلیات وجود (رساله فی کلیه الوجود) که با نام «سلسله الترتیب» نیز شناخته می‌شود. این نوشته به «رساله در مابعدالطبیعه» هم معروف است.
رساله الکون و التکلیف: به زبان عربی درباره چرایی آفرینش جهان به دست آفریدگار و فلسفه وظایف دینی است. خیام این رساله را در پاسخ به پرسش‌های امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ قمری نوشت. او از شاگردان ابن سینا بود. این رساله در کتاب جامع البدایع به کوشش سید محی الدین صبری در سال ۱۲۳۰ و نیز در کتاب خیام در هند به کوشش سلیمان ندوی در سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده است.
رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی