با هم نگاهی به دنیای شگفت‌انگیز دانه‌ها بیندازیم!
دانه‌ها در شکل‌ها، اندازه‌ها و رنگ‌های بسیار گوناگونی وجود دارند. هر دانه، یک گیاه کوچک و خفته است که درون پوششی محافظ قرار گرفته و منتظر شرایط مناسب برای رشد کردن است.
برخی از دانه‌ها خوراکی و بسیار مقوی هستند، مانند دانه گندم، برنج و عدس که منبع غذایی مهمی برای انسان‌ها به شمار می‌روند. برخی دیگر مانند دانه توت‌فرنگی یا بلوط، برای رویش گیاهان جدید به کار می‌روند.
روش کاشت و نیازهای هر دانه برای رشد، با دیگری متفاوت است. بعضی به نور زیاد خورشید نیاز دارند و بعضی در سایه بهتر رشد می‌کنند. با شناخت انواع دانه‌ها و روش مراقبت از آنها، می‌توانیم در پرورش گیاهان موفق‌تر عمل کنیم.
اگر عادت دارید هسته‌های میوه و سبزیجات را که می‌خورید دور بریزید، باید بگوییم که پس از خواندن این متن، دیگر به آنها به چشم زباله نگاه نخواهید کرد.
چون این دانه‌ها که اغلب بدون توجه به ارزش واقعی‌شان دور انداخته می‌شوند، در حقیقت نشانه‌ای از زندگی دوباره و رویش جدید برای گیاهان هستند.
دانه چیست؟
ساده‌ترین جواب این است که دانه، در واقع نوزاد یک گیاه است. این بخش کوچک، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین قسمت برای رشد یک گیاه جدید به شمار میرود. این ذره‌ی ریز و قابل جدا شدن از گیاه، معمولاً همراه با مقداری غذای ذخیره شده است و یک پوشش بیرونی به نام پوست، از آن محافظت می‌کند.
دانه این توانایی را به گیاه می‌دهد که بتواند مثل خودش را تولید کند و گسترش پیدا کند. بیشتر دانه‌ها اندازه‌ای بسیار کوچک دارند؛ طول آنها اغلب تنها چند میلی‌متر است و وزنشان هم از یک گرم کمتر است. البته بعضی دانه‌ها هم بزرگ هستند، مانند نارگیل که دانهای بسیار درشت است و بخش خوراکی آن یعنی گوشت و شیره‌اش، درون یک پوسته‌ی سفت قرار گرفته است. در حقیقت، دانه به خاطر ساختار خاصی که دارد، نوزاد گیاه را در خود نگه می‌دارد و با پوشش مناسبی که دارد، از آن مراقبت می‌کند.
دانه یا بذر، بخشی از چرخه‌ی تولیدمثل در دو گروه بزرگ از گیاهان، یعنی “بازدانگان” و “نهاندانگان” است.
در گیاهان بازدانگان، همان‌طور که از اسمشان مشخص است، دانه‌ها درون تخمدان تشکیل نمی‌شوند و تخمک‌های آنها پیش از عمل لقاح، رشد می‌کنند.
اما در گیاهان نهاندانگان، دانه بعد از عمل لقاح و گرده‌افشانی به وجود می‌آید.
ساختار دانه ها
این دانه‌های شگفت‌انگیز، با آن که بسیار کوچک هستند، از سه قسمت اصلی تشکیل شده‌اند.
پوسته دانه
پوسته همان لایه بیرونی دانه است که نقش اصلی آن، محافظت از دانه می‌باشد. این پوشش ممکن است گاهی نازک و لطیف باشد، اما در بیشتر موارد ضخیم و مقاوم است و احتمالاً شما هم این بخش سفت و سخت را دیده یا لمس کرده‌اید. در داخل این پوسته محکم، یک جنین کوچک قرار گرفته که با مواد غذایی احاطه شده است. این مواد مغذی، به رشد و نمو جنین کمک می‌کنند.
ذخیره غذایی یا آندوسپرم
آندوسپرم در واقع انبار غذایی دانه گیاه است. وقتی دانه شروع به رشد می‌کند، جنین گیاه برای قوت و انرژی لازم به غذا نیاز دارد که این غذا را از آندوسپرم و ذخیره‌های غذایی درون دانه تأمین می‌کند. در واقع، ترکیب جنین و این بافت‌های غذایی، همان مغز دانه را تشکیل می‌دهد. برای مثال، بخش خوراکی گیاهانی مانند ذرت و لوبیا که ما یا حیوانات مصرف می‌کنیم، در واقع همان آندوسپرم دانه آن گیاهان است.
جنین
دانه حاوی بخش زنده‌ای به نام رویان یا جنین است که با رشد خود، گیاهی تازه و کامل را پدید می‌آورد. این جنین، مهم‌ترین بخش درون دانه به شمار میرود و معمولاً در مرکز آن قرار دارد. در واقع، دیگر بخش‌های دانه برای محافظت و کمک به رشد این جنین شکل گرفته‌اند. بنابراین، وظیفه اصلی یک دانه، پرورش و رشد دادن همین بخش حیاتی است. جنین از درون دانه خارج شده و با جوانه زدن، به گیاهی مستقل تبدیل میشود.
واژه “دانه” معمولاً در دو مفهوم کلی به کار میرود: یکی به معنای بذر که برای کشت و شروع زندگی جدید گیاهان استفاده میشود، و دیگری به معنای دانه‌های خوراکی که به عنوان غذا برای انسان‌ها و حیوانات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع دانه ها
به دلیل گوناگونی بسیار زیاد دانه‌ها، دسته‌بندی آنها کار آسانی نیست. به همین خاطر، در اینجا به مهم‌ترین گروه‌های آن اشاره می‌کنیم که شامل دانه‌های خوردنی و دانه‌های غیر خوردنی میشود.
دانه‌های خوراکی
دانه‌های خوراکی در دسته‌ی بزرگی از دانه‌های گیاهان جای می‌گیرند؛ مانند غلات و حبوبات و انواع مشابه آن.
همچنین دانه‌های روغنی که از آنها روغن گیاهی به دست می‌آید، دانه‌هایی که کاربرد دارویی دارند، دانه‌هایی مثل قهوه که برای تهیه نوشیدنی به کار می‌روند و نیز دانه‌های پیازی مانند سیر و پیاز، همگی جزو دانه‌های خوراکی محسوب می‌شوند.
دانه‌های غیرخوراکی
برخی از دانه‌ها را انسان‌ها و حیوانات نمی‌توانند بخورند. مانند هسته‌ی میوه‌هایی مثل هلو، لیمو یا سیب. اما بعضی دانه‌های دیگر خوردنی هستند؛ مثل دانه‌های داخل هندوانه یا خیار.
در کل، دانه‌ها نقش بسیار مهمی در ادامه‌ی زندگی گیاهان دارند. اگر شرایط خوب باشد؛ یعنی آب، نور و گرمای کافی وجود داشته باشد، دانه جوانه می‌زند و به یک گیاه تازه تبدیل میشود. علاوه بر این، دانه‌ها منبعی سرشار از مواد مغذی هستند و انرژی لازم برای بدن انسان و بسیاری از موجودات زنده را فراهم می‌کنند.
نقش خاک در رشد گیاه نیز بسیار مهم است.