اسماعیل نکیسا که بعدها به ادیب خوانساری معروف شد، نخستین مرد خوانندهای بود که در رادیوی ملی ایران به اجرای برنامه پرداخت. او از استادان برجسته سبک آوازی اصفهان به شمار میرود. ادیب خوانساری در موسیقی اصیل ایرانی بسیار تأثیرگذار بود و خوانندگان بزرگ زیادی از سبک منحصربهفرد و تواناییهای کمنظیر او الهام گرفتند. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، زندگینامه کامل این هنرمند را مرور خواهیم کرد.
تولد، کودکی و نوجوانی ادیب خوانساری
اسماعیل ادیب خوانساری در سال ۱۲۸۰ در شهر خوانسار در یک خانواده مذهبی متولد شد. پدرش «میرزا محمود بن ابی القاسم خوانساری» از روحانیون و خوشنویسان مشهور آن زمان بود. اسماعیل از کودکی و با تشویق پدرش، تحصیل در علوم دینی، فقه و زبان عربی را شروع کرد.
در سن ۱۴ سالگی و در سال ۱۲۹۴، او لباس روحانیت پوشید و به دلیل داشتن صدای خوش، به عنوان موذن مسجد انتخاب شد. ادیب اعتقاد داشت که باید موسیقی را از راهی غیر از مراسم مذهبی آغاز کند؛ بنابراین برخلاف نظر پدر، در سال ۱۲۹۵ نزد عندلیب گلپایگانی (تولایی) ـ که خطیبی آشنا با موسیقی بود ـ رفت تا ردیفهای آوازی را بیاموزد.
او خیلی زود دریافت که خوانسار برای رسیدن به آرزوهایش جای کوچکی است. به همین دلیل در سال ۱۲۹۸ به اصفهان رفت و نزد استادان بزرگ آواز این شهر مانند عبدالرحیم اصفهانی، میرزا حبیب اصفهانی و نایب اسدالله (نوازنده نی) آموزش دید. همچنین در سال ۱۳۰۲ به دلیل علاقه به آهنگهای محلی لری و بختیاری، به مناطق بختیاری و جنوب ایران سفر کرد تا با آواها، فرهنگ و گویش مردم آن مناطق آشنا شود.
سفر به تهران در جوانی
اسماعیل ادیب خوانساری در سن ۲۳ سالگی، یعنی سال ۱۳۰۳، به تهران رفت. این سفر تأثیر زیادی بر زندگی هنری او گذاشت. در تهران، او با استادان بزرگ موسیقی آشنا شد؛ افرادی مانند غلامحسین درویش خان، حسین خان اسماعیل زاده، حبیب سماعی، مرتضی محجوبی، موسی معروفی، علی اکبر و عبدالحسین شهنازی و مرتضی نی داوود.
این آشناییها باعث شد که ادیب نواختن سازهای سهتار و پیانو را بیاموزد و اطلاعات خود در زمینه موسیقی را بیشتر کند. همچنین در همان سال اول حضورش در تهران، اولین صفحه گرامافون خود را با همراهی نی مهدی نوایی ضبط کرد.
در سال ۱۳۰۹، او در شهرداری تهران (بلدیه) مشغول به کار شد. سپس در سال ۱۳۱۶ در تلفنخانه شمیران و بعد در سال ۱۳۱۸ در شرکت نفت میهن که زیرمجموعه شرکت نفت ایران و انگلیس بود، استخدام گردید.
با راهاندازی رادیو تهران در سال ۱۳۱۹، ادیب از نخستین خوانندگانی بود که به این رادیو پیوست. او در رادیو با هنرمندان نامداری مانند ابوالحسن صبا، علی اکبر شهنازی، حسین یاحقی، حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی، مهدی خالدی و مرتضی محجوبی همکاری کرد تا اینکه در سال ۱۳۳۲ به دلایل نامشخصی از همکاری با رادیو کنارهگیری کرد. دو سال بعد، در سال ۱۳۳۴، با دعوت از برنامه گلها، دوباره به رادیو بازگشت.
شاگردان ادیب خوانساری
در دنیای موسیقی اصیل ایرانی، هنرمندان بزرگی هستند که نامشان برای همیشه در یادها میماند. این بزرگان با صدای دلنشین و هنر والای خود، نقش مهمی در پاسداری از این گنجینه فرهنگی داشتهاند.
از جمله این استادان میتوان به این هنرمندان اشاره کرد:
فخری ملکپور
محمدعلی گلپایگانی
هنگامه اخوان
احمد ابراهیمی
اکبر گلپایگانی
حسن کسایی
سالهای پایانی و مرگ
متأسفانه ادیب خوانساری در بیست سال آخر زندگی خود با یک بیماری ریوی دست و پنجه نرم میکرد. وضعیت سلامتی او به حدی نامساعد بود که حتی در سال ۱۳۴۹، پیشنهاد تدریس در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی را به دلیل شدت بیماری نپذیرفت. او در سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ نیز دو بار تحت عمل جراحی ریه قرار گرفت. در نهایت، این هنرمند در ششم فروردین ماه سال ۱۳۶۱ بر اثر همین بیماری درگذشت.
نقلقولهای هنرمندان درباره ادیب خوانساری
اکبر گلپایگانی: ادیب شعر را با وضوح کامل میخواند و تحریرهایش از عمق گلو بیرون میآمد، نه فقط با زبان. سبک آواز او کاملاً متمایز و منحصر به خودش بود.
سید رضا طباطبایی، استاد آواز مکتب اصفهان، در خاطرهای از قول استاد تاج چنین نقل میکند: “از تاج پرسیدم در لحظات خاص به صدای چه کسی گوش میدهید؟ گفت ادیب. گفتم مگر شما خودتان صدای خوبی ندارید؟ گفت صدای ادیب ویژگی خاصی دارد؛ او به شیوهای دلنشین میخواند و کلمات و شعر را چنان زیبا بیان میکند که مرا مسحور خود میسازد.”
هوشنگ ابتهاج: شیوه آواز ادیب مختص به خود او بود. به نظر من، او حتی بر خوانندگان بزرگتری مانند بنان نیز تأثیر گذاشت.