مقام و دستگاه دو واژه کلیدی در موسیقی هستند. اگر میخواهید موسیقی سنتی را یاد بگیرید، خوب است که از همان ابتدا با این دو مفهوم آشنا شوید. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، پس از بیان یک توضیح کوتاه درباره هرکدام، به این موضوع میپردازیم که چگونه یک مقام به دستگاه تبدیل شده است. تا پایان این مطلب همراه ما بمانید.
مقام در موسیقی ایرانی
مقام یک روش دستهبندی در موسیقی است که در زمانهای گوناگون، از گذشته تا امروز، برای طبقهبندی موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و گونههای نزدیک به آنها (مانند موسیقی آذربایجانی و کردی) استفاده شده و هنوز هم کاربرد دارد.
اگر به این موضوع علاقه دارید، حتماً آشنایی با علامت دیز، هشتگ نت ها را بخوانید.
برای گسترش دانش خود، به مقاله آشنایی با اصطلاحات موسیقی در ارکستر سر بزنید.
اطلاعات جامعتری در مورد این موضوع را در خط اتصال در موسیقی چیست؟ پیدا کنید.
تعریف و گروهبندی مقامها در طول زمان یکسان نبوده و در میان موسیقی ایرانی، ترکی و عربی نیز به طور کامل یکسان نیست، هرچند نقاط مشترک فراوانی بین آنها دیده میشود. بر اساس منابع معتبر، تعداد مقامهای اصلی در موسیقی ایرانی دوازده، در موسیقی ترکی سیزده و در موسیقی عربی تا چهارده عدد ثبت شده است.
دستگاه در موسیقی ایرانی
در سدههای گذشته، واژه «دستگاه» جایگزین اصطلاح «مقام» شده است. این کلمه به محل قرارگیری انگشتان دست نوازنده روی دسته ساز اشاره دارد (ترکیبی از دست + گاه) که هر پرده از آن، نمایانگر یکی از فواصل یا گامهای موسیقیایی است. (در موسیقی ایران باستان، «گاه» به معنای پرده ساز به کار میرفته است.) موسیقی اصیل ایرانی را در قالب هفت دستگاه طبقهبندی کردهاند که بازماندهی مقامهای دوازدهگانه دوران قدیم محسوب میشود.
تحول مقام به دستگاه
تغییر از سیستم مقامی به دستگاهها، اصطلاحی است که برای بیان دگرگونی در شیوهٔ دستهبندی و آموزش موسیقی ایرانی به کار میرود. در این تحول، روش قدیمی طبقهبندی بر پایهٔ مقامها، با روش جدیدی که بر اساس دستگاه است، جایگزین شد.
از سدهٔ چهارم تا نهم هجری، موسیقی نظری ایران از رونق خوبی برخوردار بود و از چارچوبی ادواری برای بیان اصول موسیقی با استفاده از مقامها کمک میگرفت. در این سیستم، دوازده مقام اصلی تعریف شده بود با این نامها: عشاق؛ نوا؛ بوسلیک؛ راست؛ عراق؛ اصفهان؛ زیر افکند؛ بزرگ؛ زنگوله؛ رهاوی؛ سینی و حجازی.
اما در سدهٔ نهم هجری، با پیروی حکمرانان ایرانی از افراد متعصب و بانفوذی که با موسیقی مخالف بودند، پیشرفت علمی این هنر در ایران متوقف شد. در همین دوره، دگرگونیها و جابجاییهای بسیاری در ساختار موسیقی ایران روی داد.
شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقامها دقیقاً
زمان دقیقی برای جدا شدن موسیقی ایرانی از سیستم مقامی وجود ندارد، اما به نظر میرسد این روند در دوره تیموریان (از قرن هشتم تا دهم هجری) آغاز شده باشد. در طول این تغییرات، به تدریج مقامها کنار رفتند و دستگاهها جای آنها را گرفتند. این تغییر، سیستم جدیدی برای دستهبندی و آموزش موسیقی به وجود آورد که بعدها به نام «ردیف» شناخته شد.
در این سیستم معمولاً هفت دستگاه اصلی معرفی میشوند: همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه و نوا. همچنین آوازهای فرعیای وجود دارند که زیرمجموعه این دستگاهها هستند. نام این آوازها در منابع مختلف گاهی متفاوت ذکر میشود، ولی معمولاً شامل این موارد میشوند: آواز دشتی، آواز ابوعطا، آواز بیات ترک، آواز افشاری، آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان.
با این حال، چگونگی دگرگونی سیستم مقامی به دستگاهی، یکی از پرسشهای اساسی در تاریخ موسیقی ایران است که تحقیقات چندانی درباره آن صورت نگرفته است. یکی از نقدهای وارد شده به این تحول این است که به جای پرداختن به موسیقی به عنوان یک دانش نظری، تمرکز را تنها بر روی جنبههای اجرایی و هنری آن گذاشته و نظریه روشن و جامعی درباره ماهیت موسیقی ارائه نمیدهد.