یکی از سازهای غیرمعمول که همیشه با داستانهای عجیب احاطه شده، ساز هارمونیکای شیشای است. این ساز به دلایل گوناگونی، پس از مدتی که مورد استقبال قرار گرفت، به بدنامی کشیده شد. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با این ساز شگفتانگیز آشنا میشویم.
ساز موسیقی گِلَس هارمونیکا
ساز گلس هارمونیکا که با نام هارمونیکای شیشهای هم شناخته میشود، بر اساس همان ایدهای ساخته شده که با مالیدن انگشت خیس به لبه یک لیوان شیشهای، صدایی تولید میکند.
این ساز از چندین کاسه شیشهای با اندازههای مختلف تشکیل شده است. این کاسهها به ترتیب بزرگی روی یک میله افقی چیده شدهاند و همگی داخل یک محفظه کمعمق قرار گرفتهاند که در کف آن کمی آب ریخته شده است.
با چرخاندن میله توسط یک پدال پایی، کاسههای شیشهای میچرخند. وقتی نوازنده انگشتان مرطوب خود را به لبه آنها میزند، نواهایی زلال و پاک به گوش میرسد. شدت این صداها ثابت است و چه با دست نواخته شوند و چه به صورت خودکار، تغییر چندانی نمیکنند. مخترع این ساز بنجامین فرانکلین بود و آهنگسازان بزرگی مانند موتسارت، بتهوون و شوبرت نیز آثاری برای آن خلق کردهاند.
مخترع ساز
بنجامین فرانکلین، یکی از پایهگذاران کشور آمریکا و از مخترعان نامدار دوران خود، در سال ۱۷۶۱ با الهام از جامهای موسیقیای که در مهمانیها استفاده میشد، آزمایشهای گوناگونی را برای ساخت یک ساز منحصربهفرد انجام داد.
دستاورد این تلاشها، سازی به نام «آرمونیکا» یا «هارمونیکای شیشهای» بود. این ساز از ۳۷ حلقه شیشهای با اندازههای گوناگون تشکیل میشد که با یک میله آهنی به هم متصل شده بودند. هر حلقه شیشهای با رنگی جداگانه مشخص شده بود تا نشاندهنده نتهای مختلف موسیقی باشد.
برخلاف سازهای قدیمی که از جامهای پرآب به صورت عمودی استفاده میکردند، حلقههای شیشهای در ساز فرانکلین به شکل افقی کنار هم قرار گرفته بودند. این طراحی به نوازنده امکان میداد تا همزمان تا ۱۰ نت را بنوازد. برای نواختن این ساز، نوازنده باید انگشتان خود را با آب مرطوب میکرد و سپس آنها را روی لبه حلقههای شیشهای میچرخاند.
هارمونیکای شیشهای که با نام آرمونیکا نیز شناخته میشود، یک ساز موسیقی خاص است. این ساز نه از چوب یا فلز، بلکه از کاسههای شیشهای ساخته شده است. این کاسهها در اندازههای مختلف کنار هم قرار گرفتهاند و هر کدام با توجه به بزرگی و کوچکی خود، نت موسیقی متفاوتی تولید میکنند.
برای نواختن این ساز، نوازنده انگشتان خود را مرطوب میکند و سپس با مالش آرام لبه کاسههای شیشهای، صدایی زیبا و روحنواز ایجاد میکند. صدای هارمونیکای شیشهای بسیار پاک و شفاف است و حال و هوایی آرام و رویایی به شنونده میدهد.
این ساز در گذشته، بهویژه در سدههای هجدهم و نوزدهم میلادی، محبوبیت زیادی داشت و در مجالس و محافل موسیقی استفاده میشد. امروزه نیز اگرچه سازهای رایجتری جای آن را گرفتهاند، اما هارمونیکای شیشهای همچنان به عنوان سازی منحصربهفرد و جذاب شناخته میشود و برخی از موسیقیدانان از آن برای خلق آثاری متفاوت و تأثیرگذار بهره میبرند.
از محبوبیت تا بدنامی
آرمونیکا به دلیل صدای ویژه و ظاهر متفاوتش، خیلی سریع به یک ساز پرطرفدار تبدیل شد و در سراسر اروپا گسترش یافت. صدای آن به قدری رسا و بلند بود که از فاصلههای دور هم به خوبی شنیده میشد. این محبوبیت به حدی رسید که حتی ملکه فرانسه، «ماری آنتوانت»، نواختن آن را آموخت، کارگاهی برای ساخت آن راه انداخت و هزاران عدد از این ساز را تولید و به فروش رساند.
در برخی نوشتههای غیررسمی نیز آمده است که موتسارت قطعهای موسیقی برای این ساز غیرمعمول ساخته است. تا اینجا همه چیز عادی و مطابق میل پیش میرفت، تا اینکه اخباری از یک مهمانی که در آن آرمونیکا نواخته شده بود، منتشر شد.
این اخبار پرسشهای زیادی به وجود آورد؛ مهمانانی که به صدای این «لیوانهای آواخوان» گوش داده بودند، دچار هذیانگویی و اثرات عجیب بر ذهنشان شده بودند.
مدتی نگذشت که نوازندگان آرمونیکا یکی پس از دیگری از عوارض جانبی آن گفتند. لرزش بدن، آشفتگی، احساس وزوز در سر و حتی خطر جنون، نوازندگان را دربرگرفته و نگرانیهای گستردهای ایجاد کرده بود. آرمونیکا به عنوان ابزاری شرور شناخته شد و مردم را در معرض تهدید قرار داد. در نهایت، هشدارها و توصیههای بهداشتی برای کسانی که با این ساز سروکار داشتند، صادر شد.
نت هایی با حس جنون
صدای این ساز حس دیوانگی را منتقل میکرد، چرا که فرکانس آن بین ۱۰۰۰ تا ۴۰۰۰ هرتز بود و گوش انسان به سختی میتواند صداها را در این محدوده تشخیص دهد. این ویژگی باعث میشد شنوندگان نتوانند بفهمند موسیقی از کجا میآید.
اما این تنها دلیل دیوانهوار بودن موسیقی نبود. کریستالهای سربی که در ساخت ساز به کار رفته بود، باعث میشد افرادی که زمان زیادی با آن کار میکردند، دچار گیجی، بیهوشی و هذیان شوند.
نوازندهای به نام «ماریان کِرچگزنر» در سن ۳۹ سالگی درگذشت. در نگاه اول، ساز مقصر اصلی مرگ زودهنگام او شناخته شد، اما در واقع این ساز نبود که باعث مرگ شد، بلکه مسمومیت با سرب بود که در سدههای هجدهم و نوزدهم در میان نوازندگان و شنوندگان رواج داشت.
«فردریک روچیلد»، دانشمند و پژوهشگر موسیقی آلمانی، در این باره گفته است: اگر دچار هرگونه مشکل عصبی هستید، هرگز نباید این ساز را بنوازید. اگر سالم هستید، باز هم نباید آن را بنوازید. اگر احساس افسردگی یا غم دارید، نیز نباید به سراغ آن بروید.
کمرنگ شدن مجبوبیت ساز
بسیاری از مشاهدات نشان میدهد که این ساز باعث آشفتگی ذهنی و شوریدگی احساسی در جمع میشده است؛ به همین دلیل آرمونیکا به عنوان سازی مشکلساز کنار گذاشته شد. با این حال، حضور آن در اپرا ادامه یافت. «گائتانو دونیزتی» در اپرای تراژیک «لوچا دی لامرمو» از این ساز برای نشان دادن فضای صحنهها بهره برد. بتهوون هم قطعاتی برای آرمونیکا نوشت که هرگز منتشر نشدند.
امروزه آرمونیکا طرفداران بسیار معدودی دارد و نمونههای کمی از نواختن آن در پلتفرمهایی مانند یوتیوب و اسپاتیفای یافت میشود. هنرمندانی مانند بیورک، دیوید گیلمور و تام ویتس از جمله افراد انگشتشماری هستند که در برخی آثار خود از این ساز استفاده کردهاند. با این همه، حتی پس از گذشت سالها، آرمونیکا همچنان سازی بحثبرانگیز و نگرانکننده تلقی میشود.