دستگاه راستپنجگاه که با نامهای راست و پنجگاه یا به اختصار راست نیز نامیده میشود، یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی به شمار میرود. در ادامه این نوشته، بیشتر با این دستگاه موسیقی آشنا خواهید شد.
آشنایی با دستگاه راستپنجگاه
راستپنجگاه از نظر اسم با مقامهای شناختهشدهٔ موسیقی ایرانی کاملاً همخوانی ندارد. برخی بر این باورند که نامهای «راست» و «پنجگاه» نسبت به دیگر مقامها، نامهای جدیدتری هستند.
بخش اول دستگاه راستپنجگاه به مقام راست نزدیک است و با دستگاه ماهور هماهنگی دارد. این دستگاه در واقع ترکیبی از دیگر مقامهای موسیقی ایران است، به طوری که میتوان در آن به همهٔ مقامهای ایرانی وارد شد. به همین دلیل، تمام حسها و حالوهوایی که در دستگاههای موسیقی ایرانی وجود دارد، با راستپنجگاه نیز قابل بیان است.
راستپنجگاه حالت ویژه و جداگانهای از خود نشان نمیدهد و تنها برخی گوشههای مخصوص —که در جای دیگری یافت نمیشوند— به آن وابسته هستند؛ مانند ماوراءالنهر، سپهر و مواردی از این دست.
این دستگاه این قابلیت را فراهم میکند که بتوان به همهٔ دستگاههای دیگر موسیقی ایرانی تغییر مقام داد. برخی نیز اعتقاد دارند که هدف از پدید آوردن این دستگاه، آموزش مرحلههای پیشرفته موسیقی، از جمله مرکّبنوازی و مرکّبخوانی، بوده است.
اجرای دستگاه راست پنجگاه
اجرای دستگاه راست پنجگاه، چه در خوانندگی و چه در نوازندگی، از دشوارترین کارها برای هنرمندان موسیقی به شمار میرود. تنها خوانندگان مجرب و کسانی که به ردیفهای موسیقی ایرانی تسلط کامل دارند، میتوانند این دستگاه را به شکلی زیبا و بینقص ارائه دهند. به همین ترتیب، نوازندگان چیرهدست موسیقی سنتی ایران نیز کسانی هستند که اجرای ظریف و استادانهای از راست پنجگاه دارند.
در کتاب بحورالالحان نوشته فرصتالدوله شیرازی، نام این دستگاه به صورت «راست و پنجگاه» ذکر شده و به عنوان نخستین دستگاه از مجموعه هفت دستگاه معرفی شده است. در بخش مربوط به مقام راست نیز دو شعبه بیان شده که یکی از آنها «پنجگاه» نام دارد.
در مقابل، موسی معروفی در کتاب خود با نام ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران، از عنوان «راستپنجگاه» استفاده کرده و آن را به عنوان ششمین دستگاه در فهرست هفتگانه آورده است. داریوش صفوت نیز نام این دستگاه را «راستپنجگاه» ثبت کرده و درباره کاربرد حرف «واو» توسط فرصتالدوله توضیح داده است.
قواعد تئوریک
اصول نظری دستگاه راستپنجگاه دقیقاً مانند ماهور و بر پایهی گام ماژور در موسیقی کلاسیک غربی است. اما در اجرای این دستگاه، دشواریهایی در بیان احساسی موسیقی و همچنین توقف روی نتهای خاص وجود دارد. زیرا کوچکترین اشتباه در توقف روی این نتها یا نحوهی شروع اجرا میتواند دستگاه را شبیه به ماهور کند و نوازنده را از مسیر درست اجرای راستپنجگاه دور نماید. به همین دلیل هم در آموزش ردیف هفتدستگاه موسیقی ایرانی، معمولاً دستگاههای نوا و راستپنجگاه آخرین دستگاههایی هستند که به هنرجو یاد داده میشوند.