ایران در تاریخ پرافتخار خود، همواره نام استادان بزرگی را در خود جای داده که آوازهشان جهانی شده است. در زمینه موسیقی نیز این سرزمین از دیرباز استعدادهای کمنظیری داشته و دارد که در میان آنها نام استاد فرامرز پایور میدرخشد. در ادامه این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با استاد فرامرز پایور، پدر سنتور ایران آشنا میشویم.
بیوگرافی استاد فرامرز پایور، پدر سنتور ایران
فرامرز پایور در بیستویکم بهمنماه سال ۱۳۱۱ در تهران به دنیا آمد.
او یک موسیقیدان، متخصص ردیفهای موسیقی، آهنگساز، مدرس، نوازنده چیرهدست سنتور و پژوهشگر موسیقی ایرانی بود. از او به عنوان یک چهره فراموشنشدنی و از اثرگذارترین افراد در موسیقی ایران یاد میشود و همچنین به پدر سنتور ایران شهرت دارد.
پدرش نقاش و استاد زبان فرانسه در دانشگاه تهران بود. پدربزرگش نیز که مصورالدوله نام داشت، نقاش ماهر دوره قاجار به شمار میرفت و با نواختن سازهایی مانند ویولن، سنتور و سهتار آشنایی داشت.
آغاز موسیقی
استاد فرامرز پایور یادگیری موسیقی را از هفده سالگی نزد استاد ابوالحسن صبا شروع کرد. او همچنین از دانش استادان بزرگی مانند عبدالله دوامی و نورعلی خان برومند نیز بهرهمند شد.
خود استاد صبا، در جوانی سنتور را نزد علی اکبرخان شاهی و با سبکی متفاوت از روش خاندان سماعی آموخته بود. اما پس از آشنایی و همنشینی با حبیب سماعی، شیوه سنتورنوازی او را بهتر از استاد پیشین خود دید.
به همین دلیل، با کوشش بسیار، بخشی از نواختههای بداهه حبیب سماعی را به نت درآورد. سپس کوشید تا با آموزش درست شیوه سنتورنوازی به شاگردانش، مانع از فراموش شدن روشی شود که به اصول هنری و زیباییشناسی موسیقی ایرانی نزدیکتر بود.
یکی از برجستهترین شاگردان استاد صبا بود
فرامرز پایور از شاگردان ممتاز استاد ابوالحسن صبا بود. او تا زمان فوت استادش در سال ۱۳۳۶، همواره از دانش و راهنماییهای ایشان استفاده میکرد.
وقتی پایور برای یادگیری سنتور نزد استاد صبا رفت، تنها سه سال از فقدان استاد حبیب سماعی، آخرین سنتورنواز نامدار و افسانهای نسل گذشته، گذشته بود.
شروع فعالیت در وزارت فرهنگ و هنر وقت
استاد فرامرز پایور کار خود را از سال ۱۳۳۳ در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان شروع کرد و از سال ۱۳۳۷ نیز آموزش سنتور را در هنرستان عالی موسیقی ملی بر عهده گرفت. او نخستین نوازندهی سنتور بود که بر روی این ساز، قطعات جدید میساخت و تنها به بداههنوازی بسنده نمیکرد. به عبارت دیگر، فرامرز پایور اولین آهنگسازی بود که ساز اصلی و تخصصیاش، سنتور محسوب میشد.
پایور در برنامههای گروهی خود با بسیاری از بزرگان موسیقی ایرانی همکاری نزدیک داشت؛ هنرمندانی مانند جلیل شهناز و هوشنگ ظریف (تار)، رحمتالله بدیعى و علی اصغر بهاری (کمانچه)، حسن ناهید و محمد موسوی (نی)، حسین تهرانی و محمد اسماعیلی (تنبک).
تشکیل گروه اساتید
در دهه ۱۳۶۰، فرامرز پایور به همراه جلیل شهناز، علی اصغر بهاری، محمد موسوی و محمد اسماعیلی، مجموعهای به نام «گروه اساتید» را پایهگذاری کرد. او در این گروه، سرپرست بود و هم آهنگسازی میکرد و هم سنتور مینواخت. این گروه کارهای به یاد ماندنی زیادی با خوانندگانی مانند محمدرضا شجریان و شهرام ناظری پدید آورد.
فرامرز پایور که آهنگسازی آموزش دیده بود و در نوازندگی سنتور سبک ویژه خود را داشت، دانش هارمونی و کمپوزیسیون را نزد استاد برجسته آن دوران، امانوئل ملیک اصلانیان فرا گرفت.
در سال ۱۳۴۱، وزارت فرهنگ و هنر او را برای ادامه تحصیل در موسیقی کلاسیک به انگلستان فرستاد. او از دانشگاه کمبریج در رشته زبان و ادبیات انگلیسی فارغالتحصیل شد و در تمام آن سالها کوشش زیادی کرد تا موسیقی ایرانی و ساز سنتور را به مجامع علمی و هنری جهان بشناساند.
زمان بازگشت پایور به ایران، با شروع جشنهای هنر شیراز همزمان شد. او هر سال با گروه اساتید و همچنین گروه نوازندگان فرهنگ و هنر، آثار ارزشمندی از موسیقیدانان بزرگ ایرانی و نیز ساختههای خود را در این جشنها اجرا میکرد.
پایور در سال ۱۳۴۷ از وزارت دارایی به وزارت آموزش و پرورش (سازمان مبارزه با بیسوادی) منتقل شد و سرانجام در سال ۱۳۵۵ بازنشسته گردید.
سبک و شیوه استاد فرامرز پایور
سبک نوازندگی فرامرز پایور از آغاز تا امروز تقریباً یکسان بوده است. به همین دلیل، میتوان سبک او را از دو جنسه بررسی کرد:
نخست، از نظر شیوهای که در نواختن سنتور داشته و دوم، از دید آهنگسازیهای او.
روش سنتورنوازی پایور، یک سبک تازه است که کمی هم از رنگآمیزی سبک حبیب سماعی در آن دیده میشود و این تأثیرپذیری، به دلیل آموزشهایی است که از استاد صبا دریافت کرده است.
البته استاد صبا در نوازندگی سنتور به مهارت و تسلط حبیب سماعی نرسیده بود، ولی از نظر دانش پایه و آشنایی با ردیفهای موسیقی ایرانی، کمکهای ارزشمندی به فرامرز پایور کرد.
سبک نواختن استاد فرامرز پایور ویژگیهای منحصر به فردی داشت. او با تسلط کامل بر ساز سنتور، تکنیکهای ابداعی و پیشرفتهای را به این ساز اضافه کرد. نوازندگی او از یک سو پرانرژی، دقیق و قوی بود و از سوی دیگر ظرافت و احساس عمیقی در آن موج میزد. استاد پایور با دانش گستردهای که از موسیقی ایرانی داشت، توانست قطعات بسیاری را برای سنتور تنظیم و اجرا کند که پیش از او مرسوم نبود. کارهای او باعث شد سنتور به عنوان سازی مستقل و کامل در ارکسترهای ایرانی جایگاه ویژهای پیدا کند.
ویژگی خاص نوازندگی استاد پایور
چابکی و تندی مضرابهای فرامرز پایور در کنار شمرده و واضح بودن ریزهایش (طوریکه مشهور است میگویند: “در عین سرعت میتوان تعداد ریزهایش را شمرد!”)، از ویژگیهای منحصر به فرد نوازندگی او به شمار میرود.
دقت و تمرکز او در اجرا آنقدر بالا بود که به ندرت پیش میآمد نتی را اشتباه بزند. حفظ و رعایت دقیق وزن قطعهها در تمام اجراهایش نیز همواره چشمگیر بوده است.
او تأکیدهای آغازین هر ضرب (آکسانها) را با ظرافت کامل اجرا میکرد و سرعت و ریتم قطعه را تا پایان به شکلی پایدار نگه میداشت.
به کارگیری درابهای زیبا و در عین حال دشوار (که شامل سه نت با فاصلههای مشخص است) و نیز تکیههای تمیز و دقیق، از مهارتهای ویژه استاد پایور در نوازندگی سنتور بود.
همچنین پاملخیها و جفتمضرابهای ابتکاری و غیرمعمول او چنان است که مثلاً چهارمضراب مشهور اصفهان او به دلیل دربرداشتن این ویژگیها، یکی از سختترین و سنگینترین چهارمضرابها برای سنتور محسوب میشود. یا قطعهای مانند «پژواک» که پایور آن را در وزن لنگ ساخته، با وجود دشواریهای اجرایی، از ملودی بسیار زیبایی نیز برخوردار است.
از دیگر ویژگیهای سنتورنوازی فرامرز پایور، کنترل و تنظیم بهجا و مناسب صدای ساز است؛ به این شکل که گاه صدا را کم یا زیاد میکرد و گاه به موقع آن را خفه مینمود.
استفاده از از تمام اکتاوها و قابلیتهای سنتور
استاد فرامرز پایور هرگز هنگام نواختن یک قطعه، خود را محدود به یک اکتاو نمیکند و همواره سعی میکند از همه اکتاوها و امکانات سنتور بهره ببرد.
او همچنین در نواختن پاساژهای دشوار و جابهجایی بین اکتاوها مهارت ویژهای دارد.
علاوه بر این، استاد فرامرز پایور در بخشهای آوازی، توانایی بالایی در بداههنوازی دارد و بداههنوازیهایش هیچگاه خستهکننده و یکنواخت نیست. پاسخهای او به آواز نیز بسیار دقیق و سنجیده است و خودش هم بر این موضوع بسیار تأکید میکند.
جدا از همه این ویژگیها، حالت و فرم زیبای دستها و بدن فرامرز پایور هنگام نوازندگی، بسیار چشمنواز است.
بدون شک، فرامرز پایور معرف بهترین سبک و حالت در نوازندگی سنتور بوده است.
نشستن صاف پشت سنتور و حرکت کم بدنش حتی هنگام اجرای قطعات سنگین، همه را مجذوب خود میکند.
سبک آهنگسازی
سبک موسیقی استاد فرامرز پایور، یک شیوه تازه و نوآورانه است. برای درک بهتر این سبک، میتوان آن را از دو جنته گوناگون نگاه کرد:
نخست، آهنگهایی که او ویژه ساز سنتور ساخته است و دوم، قطعاتی که برای گروه نوازندگان (ارکستر) تصنیف کرده است.
در گذشت فرامرز پایور:
استاد فرامرز پایور در سال ۱۳۷۶ بر اثر سکته مغزی، دیگر نتوانست به کارهای هنری خود ادامه دهد و پس از آن در خانه استراحت میکرد. در سال ۱۳۸۶، در آخرین مراسمی که خانه موسیقی برای بزرگداشت او برگزار کرد، خواهر ایشان به نمایندگی، تندیس و لوح تقدیر را دریافت نمود.
این هنرمند بزرگ در نهایت در روز ۱۸ آذر ۱۳۸۸، در بیمارستان شهید باهنر اقدسیه تهران، به دلیل ایست قلبی و نارسایی تنفسی چشم از جهان فروبست.