ساز کمانچه یکی از سازهای زهی است که درباره خاستگاه و ریشههای تاریخی آن دیدگاههای گوناگونی وجود دارد. پس از آن که کشور آذربایجان نسبت به ثبت جهانی کمانچه به تنهایی به نام ایران در یونسکو اعتراض کرد، مقرر شد این ساز آرشهای که هم در موسیقی محلی و هم در موسیقی کلاسیک ایران جای دارد، به صورت مشترک به نام «ایران» و «آذربایجان» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهانی به ثبت برسد. با این حال، کمانچهای که در ایران نواخته میشود با نمونهای که در آذربایجان رواج دارد، از جنبههایی متفاوت است. در ادامه میتوانید این تفاوتها را در وبلاگ مدیر تولز مطالعه کنید.
کمانچه ایرانی و آذری
هرچند این دو ساز به هم شبیه هستند، اما کمانچه آذری از نظر جنس صدا و ساختار درونی، با کمانچه ایرانی تفاوتهایی دارد. از نگاه ظاهری، تفاوت چشمگیری بین آنها دیده نمیشود و هر یک زیبایی و گیرایی خاص خود را دارند. آنچه مهم است، مهارت و تجربه نوازنده در نواختن و کیفیت صدایی است که از ساز بیرون میآید.
جنس سیمها، طرز در دست گرفتن ساز، نوع پوست روی کاسه و نحوه کوک کردن، باعث شده صدای کمانچه ایرانی با گروههای موسیقی ایرانی هماهنگی بیشتری داشته باشد. به این معنا که کمانچه ایرانی صدایی نرم و کمی تودماغی تولید میکند که برای اجرای قطعات ایرانی مناسب است.
در مقابل، گروههای موسیقی آذربایجانی معمولاً به صدایی رسا و شفاف نیاز دارند. قطعاتی که در موسیقی آذربایجانی نواخته میشوند، علاوه بر نرمی و لطافت، به سرعت و چابکی در اجرا نیز وابسته هستند؛ در حالی که در موسیقی ایرانی بیشتر بر ظرافت و ملودیهای آرام تأکید میشود.
تفاوت هایی که کمانچه آذری را از ایرانی متمایز می کند
تفاوت در ساختار ساز کمانچه، همراه با روش متفاوت نواختن آن، باعث میشود صدای کمانچه آذری به طور کلی با کمانچه ایرانی فرق داشته باشد. در اصل، کاسهی کمانچههای آذری شکل کاملاً متفاوتی دارد. این کاسهها کمی بزرگتر و پهنتر هستند و دهانهی آنها نیز گشادتر است.
تفاوت در شیوه ی نوازندگی کمانچه ی آذری با کمانچه ی ایرانی
نوازندگان آذری کمانچه، صدایی از این ساز بیرون میآورند که با گویش آذری و موسیقی آذری هماهنگ است. گاهی از فاصلهای دورتر با آرشه روی خرک میکشند و نوع تحریرها و روش اجرا نیز در جهت گویش و ساختار موسیقی آذری است.
با این همه، در هر دو نوع کمانچه، ماهیت اصلی ساز یکسان است و در هر دو سبک موسیقی، با لهجه و شادابی ویژهای که ریشه در فرهنگ خود دارد، به شکلی بسیار زیبا و دلنشین جلوه میکند.
کمانچه ایرانی در دو گونه ساخته میشود: یکی با کاسهای پشت بسته و گرد، و دیگری با کاسهای پشت باز و مخروطی شکل. صدادهی و طنین آن کاملاً ایرانی و همسو با موسیقی ایران زمین است، هم از نظر تحریرها و هم از نظر حالات و احساسی که در نوازندگی پدید میآورد.
کمانچه آذری
با آمدن ویولن، تقریباً همه کسانی که کمانچه مینواختند، جذب این ساز جدید و گیرا شدند و کمانچه را کنار گذاشتند. اما آنها نتوانستند ویولن را به شیوه درست و اصولی بنوازند. در عوض، همان روش قدیمی نواختن کمانچه را روی ویولن اجرا کردند. تنها فرقش این بود که به جای گرفتن کمانچه به صورت عمودی روی زمین، ویولن را به صورت افقی زیر چانه قرار میدادند! حتی نامی که ناصرالدین شاه برای ویولن انتخاب کرد و آن را “کمانچه فرنگی” نامید، به خوبی نشاندهنده شرایط آن دوران است!
آیا از نظر کوک هم این دو ساز متفاوت هستند؟
یک تفاوت مهم دیگر بین این دو ساز، نحوه کوک کردن سیمهای آنهاست. کمانچه ایرانی معمولاً روی نتهای «می، لا، می، لا» کوک میشود. در حالی که کمانچه آذری روی نتهای «سل، دو، سل، دو» تنظیم میگردد. به همین دلیل، صدای کمانچه آذری حدود یک و نیم پرده زیرتر (بالاتر) از صدای کمانچه ایرانی است.