یکی از وسیعترین مجموعههای موسیقی ایرانی، دستگاه ماهور نام دارد. این دستگاه از نظر فاصلههای صوتی شبیه به گام ماژور در موسیقی غربی است و معمولاً برای نواختن آهنگهای شاد در مراسم جشن و عید استفاده میشود. به همین دلیل تعداد زیادی قطعه شاد و فرحبخش در این دستگاه ساخته شده است. در ادامه این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با دستگاه ماهور به عنوان یکی از دستگاههای مهم موسیقی ایرانی آشنا خواهید شد.
آشنایی با ماهور؛ یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی
این دستگاه پنجاه گوشه دارد که همهٔ آنها با حرکت به سمت پایین به نت پایه بازمیگردند و در سه محدودهٔ صوتی بم، میانی و زیر نواخته میشود. آواز ماهور با حالتی باشکوه و پرعظمت، احساسی از وقار و شکوه به شنونده انتقال میدهد و آهنگسازان از آن برای بیان رشادت و شجاعت استفاده میکنند. همچنین ماهور به دلیل نزدیکی به موسیقی غربی، میان جوانان از محبوبیت ویژهای برخوردار است. در کل، آواز ماهور نشاطبخش و شاد است.
دربارهٔ خاستگاه و نام دستگاه ماهور، دیدگاههای گوناگونی وجود دارد. برخی آن را به موسیقی کهن ایران یا هند پیوند میدهند و برخی دیگر آن را با مقامهای موسیقی قدیم ایران، بهویژه مقام عشاق، مرتبط میدانند.
اگرچه بیشتر موسیقیدانان امروزی، دستگاه شور را مهمترین دستگاه میدانند، اما عدهای نیز ماهور را در جایگاه نخست قرار میدهند؛ تا جایی که آموزش ردیف موسیقی معمولاً از دستگاه ماهور شروع میشود.
ایرانیان باستان در مراسم نیایش خود سرودهای مخصوصی میخواندند و ماه و خورشید را ستایش میکردند. نام ماهور نیز از همین جا گرفته شده، چون این دستگاه هم در هنگام صبح و هم در شب قابلیت اجرا دارد.
در موسیقی عربی نیز میتوان نشانههایی از ماهور را به عنوان یکی از مشتقات مقام راست مشاهده کرد. مقام ماهور در موسیقی عربی از دو جنس تشکیل میشود: یکی راست و دیگری عجم، که جنس عجم در تلاوت قرآن نیز به کار برده میشود.
گوشه های دستگاه ماهور
در موسیقی سنتی ایران، دستگاه ماهور از بخشهای کوچک و متنوعی به نام گوشه تشکیل شده است. برخی از مهمترین این گوشهها عبارتند از: درآمد، کرشمه، آواز، مقدمه داد، داد، خسروانی، دلکش، خاوران، طربانگیز، نیشابورک، نصیرخانی، چهارپاره، فیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصار، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، محیر، آشورآوند، اصفهانک، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه و صفیر راک، رنگ حربی، رنگ یکچوبه، رنگ شلخو و ساقینامه. معمولاً در پایان برنامه، گوشههایی مانند راک هندی یا راک کشمیر نواخته میشود و سپس کل اجرا با یک قطعه چهارمضراب و یک رنگ به پایان میرسد.