در دنیای موسیقی، انواع بسیار گوناگونی از سازها وجود دارد. برای اینکه بتوانیم این سازها را بهتر بشناسیم، آنها را در گروههای جداگانهای دستهبندی میکنیم. با وجود تعداد زیاد سازها، این دستهها همهی انواع آنها را، از سازهای خیلی ساده گرفته تا نمونههای بسیار پیشرفته، در بر میگیرند. یکی از سادهترین سازها که مطمئناً بسیاری از شما در دوران کودکی با آن بازی کردهاید، ساز سوتک است. در ادامهی این نوشته در وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با ساز سوتک که از پایهایترین سازهای بادی محسوب میشود، آشنا خواهیم شد.
سوتک، یکی از ابتدایی ترین سازهای بادی
سازهای بادی یا همان سازهای هواصدا، دستهای از سازهای موسیقی هستند که در آنها صدا از طریق لرزش هوا به وجود میآید. این سازها معمولاً به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: سازهای هواصدای آزاد و سازهای هواصدای معمولی که هر کدام بر اساس شکل ساخت و روش تولید صدا، انواع گوناگونی دارند.
سوتک یکی از کهنترین سازهای ایرانی به شمار میرود. نمونههای مشابه این ساز در میان آثار فرهنگی و تمدنهای باستانی مختلف جهان نیز دیده شده است. به جرات میتوان گفت سوتک یکی از نخستین و سادهترین نمونهها در مسیر پیدایش و پیشرفت سازهای بادی در جهان است.
حتی افرادی که اطلاعات زیادی درباره موسیقی ندارند، اغلب از دیدن شکل ظاهری عجیب و خاص این ساز، شگفتزده و هیجانزده میشوند.
ساز سوتک
سوتک یک ساز ساده است که معمولاً از جنس سفال درست میشود و توانایی تولید نتهای محدودی دارد. ساختار اصلی سوتک شامل دو بخش است: قسمتی که صدا در آن تولید میشود و بدنهٔ ساز.
روش ایجاد صدا در تمام سوتکها یکسان است: هوا از یک روزنهٔ باریک عبور کرده و به لبهای تیز برخورد میکند و در نتیجه صدا به وجود میآید.
بر روی بدنهٔ بعضی از سوتکها، چند سوراخ تعبیه شده که با باز و بسته کردن آنها میتوان صدا را تغییر داد.
نکتهٔ جالب این است که در استان کرمان نوعی خاص از سوتک وجود دارد که وقتی نوازنده در آن میدمد، صدایی شبیه قلقل آب و آواز دلنشین پرندگان تولید میکند. به همین خاطر به این نوع سوتک، «قلقلک» نیز میگویند. سوتک معمولاً به عنوان یک ساز غیرتخصصی شناخته میشود و بیشتر کودکان از آن استفاده میکنند.
صدای سوتک
صدای سوتک که در زبان محلی به آن «شوتک» میگویند، با وجود قشنگ و جذاب بودنش، تنها یک وسیله بازی و سرگرمی برای کودکان نیست. این وسیله گاهی برای تقویت گوش دادن و شنیدن به کار میرود، گاهی وسیلهای برای ارتباط برقرار کردن است و در شرایط خاص، ابزاری برای درخواست کمک میشود.
استاد محمد شمسی، از هنرمندان با سابقه در زمینه سفالگری در شهرستان ساوه، از جمله کسانی است که نه تنها این هنر را دوباره زنده کرده، بلکه آثاری خلق کرده که هر کدام ویژگیهای هنری منحصر به فردی دارند. این آثار علاوه بر کاربرد اصلی به عنوان سوتک، در دسته آثار هنری و مجسمههای گلی نیز قرار میگیرند. تاکنون ۹ اثر از این هنرمند در فهرست ملی صنایع دستی ثبت شده و دو اثر او نیز در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
ساختمان ساز
در شهرهای مختلف ایران، انواع گوناگونی از ساز سوتک وجود دارد. همهی این سوتکها یک ویژگی مشترک دارند: مواد اولیه و بخش اصلی تولید صدا در همهی آنها یکسان است.
همهی این سازها از جنس گل ساخته میشوند و بخشی به نام «لبک» دارند. لبک یک قسمت پنجرهشکل است که در سر ساز قرار گرفته و سوراخی برای دمیدن هوا در آن وجود دارد. با دمیدن در این قسمت، صدای سوتک تولید میشود.
سوتکها در دستهی سازهای بسیار قدیمی و ابزارهای ارتباطی قرار میگیرند. از آنها در گذشته برای شکار، آهنگهای ساده، بازی بچهها، فرستادن پیام در جنگها و همچنین برای ایجاد ارتباط پنهانی استفاده میکردهاند. این ساز معمولاً از مواد مختلفی مانند گل پخته شده، میوههای گرد، چوب، استخوان و شاخهی درختان ساخته میشود.
اغلب سوتکها چهار سوراخ روی بدنه خود دارند و شکل ظاهری آنها میتواند بسیار متنوع باشد. برای مثال آنها را به شکل حیوانات، پرندگان، انسانها یا شکلهای هندسی درست میکنند. این طراحیها به تولید صدای رساتر و بلندتر کمک میکند.
بیشتر سوتکها یک محفظهی هوای بسته در ته خود دارند که شکلهای گوناگونی مانند کره، تخممرغ، استوانه یا مثلث با ارتفاع حدود یک یا دو سانتیمتر میتواند داشته باشد. این سازهای ساده معمولاً بین یک تا چهار سوراخ دارند. امروزه پیدا کردن نمونههای اصلی و قدیمی این سوتکها در ایران کار بسیار دشواری است.