ساعت ها را بیشتر بشناسید!
ساعت یک وسیله برای سنجش زمان است. شکل امروزی آن که بر اساس ۲۴ ساعت شبانه‌روز کار می‌کند، از حدود قرن پانزدهم میلادی مورد استفاده قرار گرفته است. با پیشرفت دانش و فناوری، به تدریج انواع پیشرفته‌تر مثل ساعت‌های مکانیکی، فنری، برقی، باتری‌دار و دیجیتال جایگزین مدل‌های قدیمی مانند ساعت‌های آفتابی، آبی و شنی شدند.
تاریخچه ساعت
در حدود شش‌صد سال پیش از میلاد مسیح، تمدن بابلی در دوران اوج قدرت خود، نوآوری‌هایی پدید آورد که امروزه در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از جمله این ابداعات می‌توان به تقسیم‌بندی هفته به هفت روز و انتخاب عدد ۶۰ به عنوان پایه برای اندازه‌گیری زمان اشاره کرد.
بابلی‌ها بر این باور بودند که چون عدد ۶۰ بر اعداد زیادی مانند ۱، ۲، ۳، ۵، ۶، ۱۰، ۱۵، ۲۰ و ۳۰ بخش‌پذیر است، بنابراین گزینه‌ای مناسب برای پایه‌گذاری واحدهای زمانی به شمار می‌رود.
همچنین، تقسیم دایره به ۳۶۰ درجه — که مضربی از ۶۰ است — نیز از دیگر دستاوردهای مهم آنها محسوب می‌شود.
انواع ساعت
از گذشته‌های دور، انسان‌ها برای سنجش زمان، از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کردند که بر پایه دانش و تجربه‌های آن دوران ساخته شده بودند. برخی از مهم‌ترین این ابزارها عبارت بودند از:
● ساعت آفتابی
برخی از محققان معتقدند بنای «کعبه زرتشت» در واقع برای اندازه‌گیری زمان با کمک خورشید و ماه ساخته شده است. پیش از این، گمان می‌رفت این بنا جای نگهداری کتاب اوستا، اسناد حکومتی، گنجینه پادشاهی یا آتشکده باشد؛ اما بر اساس پژوهش‌های غیاث‌آبادی، این بنا در مقایسه با تمام سازه‌های زمان‌سنجی خورشیدی در جهان، پیشرفته‌ترین، دقیق‌ترین و بهترین آنها شناخته می‌شود. پیش از آن نیز در نقاط مختلف ایران، «چارطاقی»هایی ساخته شده بودند که به شیوه‌ای ساده اما دقیق، همین کار را انجام می‌دادند.
سازه‌های زمان‌سنج خورشیدی در دیگر نقاط جهان معمولاً فقط روزهای خاصی از سال مانند روزهای آغاز فصل‌ها را نشان می‌دهند و حتی با سال خورشیدی هماهنگ نیستند. اما این بنا با طراحی دقیق و علمی خود، توانایی نمایش جزئیات بسیاری از روزها و ماه‌های سال را دارد. زرتشتیان با کمک آن می‌توانستند جشن‌ها و مناسبت‌های سال را به دقت پیگیری کنند. متأسفانه بسیاری از چارطاقی‌ها در ایران به گمان آتشکده بودن، یا نابود شده یا تغییر کاربری داده‌اند؛ با این حال نمونه‌هایی مانند چارطاقی‌های «نیاسر» و «تفرش» همچنان پابرجا مانده‌اند.
ساعت خورشیدی یا «استاریاب» (اسطرلاب) از دوره صفوی در ایران رواج داشت. در این ساعات، یک میله عمودی روی سطحی افقی نصب می‌شد و با اندازه‌گیری سایه آن، زمان مشخص می‌گردید. این نوع ساعت‌ها بیشتر در دربار پادشاهان و مکان‌های مذهبی به کار می‌رفت و نیاز به مدیریت دائمی انسان نداشت. البته فقط در روزهای آفتابی و مناسبت‌های ویژه قابل استفاده بود. در ایران معمولاً ساعت آفتابی همراه با اسطرلاب به کار می‌رفت و برخی از اسطرلاب‌ها میله‌ای برای تشخیص ظهر شرعی داشتند.
● ساعت شنی یا ماسه‌ای
این ساعت از دو حباب شیشه‌ای متصل به هم تشکیل می‌شد که بین آنها سوراخ بسیار باریکی برای عبور شن یا ماسه وجود داشت. با انتقال تدریجی شن‌ها از حباب بالا به پایین، زمان سپری شده تخمین زده می‌شد. سپس ظرف را برمی‌گرداندند و فرایند تکرار می‌شد. با شمارش دفعات جابه‌جایی شن‌ها، زمان تقریبی مشخص می‌گردید. استفاده از این ساعت محدود بود و بیشتر برای زمان‌بندی اقرار، سوگند، داوری مسابقات یا اجرای احکام اعدام به کار می‌رفت. این ابزار بیشتر در روم باستان رواج داشت.
● ساعت آبی در ایران
ساعت آبی انواع مختلفی داشت، اما ساده‌ترین و دقیق‌ترین نمونه آن در ایران، «پنگان» یا «فنجان» نام داشت که مبتنی بر دو ظرف و دست‌کم یک نفر مسئول محاسبه زمان بود.
تاریخچه ساعت آبی: زمان دقیق اولین استفاده از ساعت آبی در ایران روشن نیست، اما از آنجا که کالیستنس، تاریخ‌نگار یونانی، در سفرش به ایران استفاده از فنجان را دیده، می‌توان نتیجه گرفت که پیش از او نیز این ابزار در ایران رواج داشته است. او که همراه اسکندر مقدونی به ایران آمده بود، در یادداشت‌هایش — که بر اساس محاسبات تقویمی مربوط به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است — نوشته است:
در اینجا (ایران)، در روستاها که آب به نوبت در اختیار کشاورزان برای آبیاری قرار می‌گیرد، فردی از میان خود آنان انتخاب می‌شود تا بر زمان تقسیم آب نظارت کند. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل تقسیم آن میان کشاورزان، روی سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده، داخل ظرفی بزرگ پر از آب قرار می‌دهد. هنگامی که ظرف کوچک به آرامی پر می‌شود (یک بار یا چند بار)، آب را قطع کرده و آن را به نوبت به زمین کشاورز بعدی هدایت می‌کند. این کار به طور مداوم انجام می‌شود و این وسیله (ساعت آبی) باعث برقراری عدالت و جلوگیری از اختلاف میان کشاورزان بر سر آب می‌شود.
ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده اما بسیار دقیق، کاربردی و همیشگی بود و در زندگی کشاورزی جامعه ایران، به ویژه در مناطق کویری که آب عنصری حیاتی محسوب می‌شد، نقش مهمی داشت. در هیچ کجای جهان، ساعت آبی به اندازه ایران تأثیرگذار و پایدار نبوده است. حتی زمانی که حدود ۵۰ سال پیش، ساعت‌های مدرن به بازار آمد، این ساعت همچنان رقابت می‌کرد و کشاورزان تمایلی به کنار گذاشتن آن نداشتند.
بر اساس پژوهش‌های اولیه، ساعت آبی در ایران دست‌کم ۲۴۰۰ سال سابقه مکتوب و کاربردی دارد.
شیوه تعیین زمان با ساعت آبی: از همان آغاز ابداع قنات، زمان‌سنجی و تقسیم عادلانه آب میان سهامداران توسط «میرآب» و با کمک ساعت آبی یا فنجان انجام می‌شد. اجزای اصلی این ساعت عبارت بودند از:
– کاسه یا فنجان (برای شمارش دقیقه)
– دیگ پر از آب
– سنگ‌های کوچک یا «تشله» (برای شمارش)
– میرآب (مسئول محاسبه زمان)
– محل مخصوص به نام «خانه فنجان» که میرآب به طور دائم در آن حاضر بود.
فنجان، یک کاسه کوچک با سوراخی در وسط و چند علامت یا درجه در بدنه داخلی آن بود که روی آب دیگ بزرگ شناور می‌ماند. این وسیله در ابتدا برای زمان‌بندی دقیق آبیاری و تقسیم عادلانه آب قنات میان سهامداران ابداع شد، اما بعدها برای گاهشماری و تعیین زمان‌های مهم سال — مانند بلندترین روز، بلندترین شب (یلدا)، و برابری شب و روز — و نیز تشخیص اوقات شرعی در دوره اسلامی به کار رفت.
این ساعت دست‌کم دو هزار سال قدمت دارد و از آغاز ساخت قنات گناباد مورد استفاده بوده است. مدیریت آن بر عهده دست‌کم دو نفر (برای روز و شب) بود و زمان بر اساس تعداد دفعات پر شدن فنجان و با کمک سنگ‌ریزه یا چوب‌خط محاسبه می‌شد.
ساعت آبی یکی از ابزارهای مهم علمی با کاربردی دقیق و عملی بود که برای هزاران سال تا حدود ۵۰ سال پیش در بسیاری از مناطق ایران به طور پیوسته استفاده می‌شد. در مقایسه با اسطرلاب که بیشتر جنبه طالع‌بینی و خرافی داشت، فنجان یا ساعت آبی، وسیله‌ای ساده اما بسیار حیاتی برای زندگی کشاورزان بود و هرگز رنگ خرافات به خود نگرفت.
مزایا و کاربردهای ساعت آبی: برتری ساعت آبی نسبت به ساعت‌های آفتابی و شنی در این بود که خطای محاسباتی نداشت، بسیار دقیق بود و در تمام طول شبانه‌روز و در همه فصل‌ها بدون وقفه قابل استفاده بود. در حالی که ساعت‌های شنی فقط برای مدت کوتاه و مناسبت‌های خاص به کار می‌رفت. برای مثال، میرآب دقیقاً می‌دانست از غروب تا طلوع خورشید چند فنجان زمان گذشته است. همچنین، روزی که تعداد فنجان‌های روز و شب برابر می‌شد (۹۶ فنجان)، را به عنوان آغاز سال نو در نظر می‌گرفتند.
آنها بلندترین روز سال (اول تیر) و بلندترین شب (یلدا، حدود ۱۱۵ فنجان) را نیز مشخص می‌کردند. محمد میرآب که حدود ۶۰ سال مسئول فنجان در زیبد بود، این محاسبات را با دقت کامل انجام می‌داد. سیستم ساعت آبی قنات زیبد گناباد تا سال ۱۳۵۴ فعال بود و سپس ساعت‌های مدرن برای تقسیم سهام آب جایگزین آن شد. با مقایسه مشخص شد که هر فنجان قدیم معادل ۷ دقیقه و نیم در ساعت‌های امروزی است. با این حال، هنوز هم واحد اندازه‌گیری سهام آب در قنات بر اساس فنجان بیان می‌شود؛ مثلاً گفته می‌شود که فردی ۱۰ فنجان از آب قنات سهم دارد.
اشکال جدیدتر ساعت
با پیشرفت دانش و فناوری، به تدریج انواع ساعت‌های دقیق مانند ساعت‌های مکانیکی، وزنه‌ای، فنردار، برقی و کامپیوتری جایگزین ساعت‌های قدیمی مثل ساعت آبی، آفتابی و ماسه‌ای شدند. به ویژه از زمانی که انسان از فنر برای حرکت چرخ‌دنده‌ها استفاده کرد، که این چرخ‌دنده‌ها به عقربه‌های ساعت، دقیقه و حتی ثانیه متصل هستند، اندازه‌گیری دقیق زمان برای همه راحت و ممکن شد.
در آغاز قرن شانزدهم، اولین ساعت مچی از جنس آهن که نسبتاً بزرگ و سنگین بود، توسط یک فرد آلمانی ساخته شد. سپس در پایان قرن هجدهم، با به کارگیری فنر و چرخ‌دنده‌های ریز، امکان تولید ساعت‌های مچی ظریف فراهم آمد. اولین ساعت‌های مچی شبیه به نمونه‌های امروزی، از سال ۱۷۹۰ به بعد در کشور سوئیس ساخته شدند.
بین سال‌های ۱۸۶۵ تا ۱۸۶۸، بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین ساعت دیواری جهان در کلیسای سن پیر در فرانسه نصب شد. ابعاد این ساعت بسیار چشمگیر بود: ارتفاع آن ۱۲/۱ متر، عرض آن ۶/۰۹ متر و ضخامت آن ۲/۷ متر بود و از ۹۰٬۰۰۰ قطعه تشکیل می‌شد. در مقابل این ساعت غول‌پیکر، کوچک‌ترین ساعت دنیا وجود دارد که قطر آن تنها ۰/۹۸ میلی‌متر است.
ساعت های نوین
امروزه به لطف پیشرفت فناوری، بشر می‌تواند ساعت‌های بسیار دقیق و ظریفی تولید کند. این ساعت‌ها انواع مختلفی دارند؛ از مدل‌های مکانیکی گرفته تا انواع کامپیوتری، تمام الکترونیکی و حتی ساعت‌های اتمی.
در ادامه می‌توانید دربارهٔ مفهوم زمان و چگونگی سنجش آن بیشتر بخوانید.