بیایید با دنیای شگفت‌انگیز زنبورهای عسل و شیوه زندگی آنها بیشتر آشنا شویم!
این حشرات کوچک در گروه‌های بسیار منظم زندگی می‌کنند و هر کدام وظیفه خاصی دارند. آنها با همکاری هم کندوی خود را می‌سازند و از آن مراقبت می‌کنند. زنبورها با جمع‌آوری شهد گلها، عسل خوشمزه‌ای تولید می‌کنند که هم برای خودشان و هم برای ما انسان‌ها مفید است.
کار زنبورها فقط ساختن عسل نیست؛ آنها با رفتن از گلی به گل دیگر، به بارور شدن گیاهان کمک بزرگی می‌کنند. زندگی در کندو قوانین مخصوص به خود را دارد و زنبورها با نظم و ترتیب خاصی در کنار هم کار و زندگی می‌کنند.
زنبور عسل نوعی حشره است که کندو می‌سازد و در آن عسل تولید می‌کند. این کار با جمع‌آوری شهد گلها و تبدیل آن در کندو انجام می‌شود. در زبان فارسی به زنبور عسل، نام‌هایی مانند منگ، منج و مگس انگبین نیز گفته می‌شود. در هر کندو سه گروه زنبور وجود دارد: ملکه، زنبورهای نر و زنبورهای کارگر. زنبور عسل موجودی اجتماعی است و حتی اگر در بیرون از کندو غذای کافی پیدا کند، نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.
زنبور عسل از حشرات سودمند برای انسان‌هاست و در دسته دوبالان جای می‌گیرد. این حشره خیلی پیش از انسان‌ها روی زمین پدیدار شده و زندگی می‌کرده است. قدمت زنبور عسل به حدود ۱۵۰ میلیون سال پیش می‌رسد و در آن زمان نیز تولید مثل می‌کرده است. با این تفاوت که در گذشته زندگی اجتماعی نداشته و مانند بسیاری از زنبورهای غیرعسلی امروزی، به صورت تنها زندگی می‌کرده است. هر زنبور لانه جداگانه‌ای برای خود داشته و در آن سکونت داشته است.
کندو جایی است که زنبورها در آن متولد می‌شوند، فعالیت می‌کنند، به پرورش خواهران و برادران خود می‌پردازند و مواد غذایی مورد نیاز را در آن ذخیره می‌کنند. زنبورهای عسل نژادهای گوناگونی دارند و بدن آنها ساختار پیچیده‌ای دارد.
انواع زنبور عسل
در هر کلونی سالم و کامل زنبورهای عسل، سه گروه مختلف وجود دارند:
الف – یک ملکه:
ملکه، تنها زنبور ماده‌ای است که توانایی بارور شدن و تخم‌گذاری دارد. او مسئول تخم‌گذاری، حفظ نشاط و سرزندگی کندو است، بزرگ‌ترین جثه را در میان همه زنبورها دارد و معمولاً حدود هجده ماه عمر می‌کند؛ اگرچه در برخی موارد تا شش سال هم می‌تواند زنده بماند.
ب – چند صد تا نزدیک یک هزار زنبور نر:
زنبورهای نر، از ملکه کوچک‌تر و کوتاه‌ترند و بدنی چاق‌تر دارند. چشم‌های درشتی دارند اما فاقد نیش، غدد موم و سبد جمع‌آوری گرده هستند. طول عمر آنها معمولاً بیش از هشت هفته نیست.
ج – چند هزار تا چند ده هزار زنبور کارگر:
زنبورهای کارگر، ماده‌های کوچک و ناباروری هستند که وظایف متعددی را بر عهده دارند: از پرستاری و تغذیه سایر زنبورها گرفته تا نگهبانی از کندو و جمع‌آوری شهد، گرده، بره موم و آب. همچنین تولید عسل نیز به عهده آن‌هاست. یک زنبور کارگر متولد شده در فصل بهار یا تابستان، نهایتاً شش هفته عمر می‌کند، اما اگر در پاییز متولد شود، ممکن است تا شش ماه زنده بماند.
ملکه و تمام زنبورهای کارگر، ماده هستند. تفاوت اصلی آنها در دستگاه تناسلی است: دستگاه تناسلی کارگرها ناقص است و نمی‌توانند جفتگیری کنند، در حالی که ملکه دستگاه تناسلی کاملی دارد و عمل جفتگیری را انجام می‌دهد.
به مجموعه‌ای شامل یک ملکه، زنبورهای کارگر و زنبورهای نر، یک «جمعیت زنبور عسل» گفته می‌شود. مکانی که این جمعیت در آن زندگی می‌کند، رشد می‌کند و تولیدمثل می‌کند، «کندو» نام دارد. کندو، در واقع خانه زنبورهای عسل است.
بدن زنبور عسل
بدن زنبور عسل از سه بخش اصلی تشکیل شده که در ادامه به طور خلاصه هر کدام را توضیح می‌دهیم:
**الف – ساختار درونی زنبور**
وقتی زنبور عسل شهد گلها را با خرطوم خود می‌مکد، آن را از طریق مری به کیسه‌ی مخصوص عسل منتقل می‌کند. در این کیسه، بخشی از آب شهد از دیواره‌ی آن جذب خون زنبور می‌شود و شهد غلیظ‌تر می‌گردد. سپس آنزیم‌هایی به نام دیاستاز از دیواره‌ی کیسه به شهد اضافه می‌شوند. این آنزیم‌ها هستند که خواص مفید و درمانی عسل را ایجاد می‌کنند.
کیسه عسل توسط یک مجرای قیفی‌شکل به روده متصل است. هر زمان زنبور احساس گرسنگی کند، با فشار ماهیچه‌های اطراف کیسه، مقداری عسل وارد بدنش می‌شود. شهد باقی‌مانده نیز به کندو انتقال داده می‌شود.
**ب – ساختار بیرونی زنبور**
قسمت خارجی بدن زنبور عسل شامل دو چشم مرکب، سه چشم ساده، دو شاخک، دهان و خرطوم، سینه، بال‌ها، پاها و شکم می‌باشد.
**ج – مهم‌ترین غده‌های زنبور**
زنبور عسل دارای چند غده‌ی مهم است که عبارتند از:
– غده‌های شیری: مسئول ترشح ژله رویال.
– غده‌های بزاقی: با کمک ترشحات این غده، لارو زنبور در مرحله‌ای از رشد، دور خود پیله‌ای می‌تند تا دگردیسی خود را کامل کرده و به زنبور بالغ تبدیل شود.
– غده زیر آرواره‌ای: ماده‌ای تولید می‌کند که با بوی خاص خود، ملکه را از دیگر زنبورها متمایز می‌سازد.
– غده‌های مومی: وظیفه‌ی ترشح موم را بر عهده دارند.
– غده‌های بویایی: به زنبور کمک می‌کند تا افراد کندوی خود را تشخیص دهد و به کندوی دیگری نرود.
– غده‌ی مخزنی: محل ذخیره‌ی مدفوع زنبور است.
– غده‌ی سمی: مسئول تولید سم در بدن زنبور می‌باشد.
ملکه زنبور عسل
ملکه، در واقع مادر اصلی اغلب زنبورهای یک کندو است. او یک زنبور ماده است و اصلی‌ترین کارش تخم‌گذاری می‌باشد. ملکه رهبر کندو به شمار می‌رود؛ به طوری که اگر او را از کندو خارج کنند یا از بین برود و جایگزینی برایش نباشد، تنها پس از سه تا چهار ساعت، تقریباً همه فعالیت‌های کندو متوقف خواهد شد.
در چنین شرایطی، اگر در کندو تخم‌های تازه وجود داشته باشد، زنبورها معمولاً طی حدود دو روز شروع به ساختن سلول‌های مخصوصی می‌کنند تا از آنها ملکه‌های جدید به وجود بیایند. حدود دو هفته بعد، این ملکه‌ها متولد می‌شوند و سپس با یکدیگر می‌جنگند تا در نهایت قوی‌ترینشان رهبری کندو را بر عهده بگیرد.
اما اگر در کندو تخم تازه‌ای موجود نباشد، پس از مدت کوتاهی، زنبورهای کارگر شروع به تولید مثل بدون جفتگیری (بکرزایی) می‌کنند. در این حالت، کندو پر از زنبورهای نر می‌شود و در آستانه نابودی قرار می‌گیرد.
یک ملکه در شرایط مناسب، از اواخر فروردین تا پایان خردادماه، روزانه بین ۱۵۰۰ تا ۴۰ هزار تخم می‌گذارد. جالب است بدانید که ملکه‌ها و زنبورهای کارگر از تخم‌های بارور شده (با ۳۲ کروموزوم) به وجود می‌آیند، اما زنبورهای نر از تخم‌های بارور نشده (با ۱۶ کروموزوم) متولد می‌شوند.
طول بدن ملکه در نژادهای مختلف، متفاوت است و به طور طبیعی می‌تواند بیش از ۵ سال زندگی کند. با این حال، در زنبورداری صنعتی معمولاً بیش از دو سال از یک ملکه استفاده نمی‌کنند، چون میزان تخم‌گذاری او کاهش پیدا می‌کند (در سال اول ۵۰ درصد، در سال دوم ۲۵ درصد و در سال‌های بعد تنها ۲۵ درصد ظرفیت اولیه). به همین دلیل زنبورداران معمولاً ملکه را در آغاز سال سوم عوض می‌کنند.
ملکه در مرحله شفیرگی، به جای عسل و گرده، فقط از “ژله رویال” که از غدد زنبورهای کارگر ترشح می‌شود، تغذیه می‌کند. همین رژیم غذایی خاص باعث می‌شود که در پنج روز اول زندگی، حدود ۱۲۵۰ برابر بزرگ‌تر از سایر زنبورها شود و عمرش از حدود ۴۵ روز به ۵ تا ۷ سال افزایش یابد. جالب اینجاست که اگر یک شفیره فقط عسل و گرده بخورد، هرگز به ملکه تبدیل نمی‌شود و فقط یک زنبور کارگر خواهد شد. ملکه در تمام طول عمرش تنها با ژله رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود.
نحوه لانه سازی زنبور عسل
پایان سفر زنبورهای عسل به ندرت با شکست همراه است. معمولاً گروهی از زنبورها که پیشاهنگ نامیده می‌شوند و وظیفه جست‌وجو دارند، پس از یافتن مکانی مناسب، به ملکه و دیگر زنبورها خبر می‌دهند. این مکان ممکن است طبیعی باشد یا توسط انسان ساخته شده باشد. در هر صورت، زنبورها به محل تازه‌ای که به عنوان کندو برگزیده شده است، نقل مکان می‌کنند.
محلی که زنبورها برای زندگی انتخاب می‌کنند، در ابتدا فقط یک حفره خالی و فاقد موم و عسل است. به همین دلیل، آنها بلافاصله کار ساختن خانه جدیدشان را آغاز می‌کنند. زنبورهایی که زودتر به سقف می‌رسند، با پاهای جلوی خود از آن آویزان می‌شوند. سپس زنبورهای بعدی به آنها می‌پیوندند و این زنجیره ادامه پیدا می‌کند تا ساختاری شبیه به قندیل یا کله قند از بدن زنبورها تشکیل شود.
در این شرایط، بعضی از زنبورها به تمیز کردن فضای کندو مشغول می‌شوند و گروهی دیگر شکاف‌ها و درزهای آن را می‌بندند. به تدریج، فعالیت جمع‌آوری شهد گلها آغاز می‌شود و پایه‌ریزی خانه جدید با اولین محموله‌های شهد انجام می‌گیرد. اگر همه چیز به خوبی پیش برود، ساخت کندو حدود سه ماه طول می‌کشد؛ اما گاهی ممکن است عسل و موم از قبل در اختیار زنبورها قرار گیرد که در این صورت، کار ساخت کندو سریع‌تر به پایان می‌رسد.
نکته دقیق و جالبی در آغاز خانه‌سازی زنبور عسل وجود دارد که به این شرح است:
همان طور که گفته شد زنبورها خانه سازی خود را از سقف شروع می کنند که قران کریم در این مورد لفظ یعرشون را به کار برده است.
فاصله ی بین کندو سازی و بهره برداری از گل ها
یک نکته جالب دیگر درباره زنبورهای عسل، مدت زمانی است که بین جابجایی آنها و شروع استفاده از گلها می‌گذرد. به طور معمول، ساخت یک کندوی جدید حدود دو تا سه ماه طول می‌کشد. در این مدت، تمرکز اصلی زنبورها روی ساختن و تکمیل کندویشان است. فقط پس از پایان این مرحله و وقتی کندو کاملاً آماده شد، کار جمع‌آوری شهد از گلها آغاز می‌شود.
کندوی جدید
پس از کوچ کردن و پیدا کردن یک جای مناسب برای ساختن کندو، زنبورها با انرژی بسیار زیادی کار خود را شروع می‌کنند. زنبورهای کارگر با زحمت زیاد، شهد گلها را به کندو می‌آورند و عسل تولید می‌کنند. فعالیت آنها آنقدر زیاد است که پس از پنج هفته، تمام زنبورهایی که از کندوی قدیمی آمده بودند، از بین می‌روند و زنبورهای جوانی که در کندوی جدید بزرگ شده‌اند، جای آنها را می‌گیرند.
وظیفه زنبورها برای جمع‌آوری شهد گلها و آوردن آن به کندو، بسیار جدی و غیرقابل چشم‌پوشی است. وقتی زنبورها مشغول انجام این کار هستند، برخلاف فضای داخل کندو، هیچ رفتار دوستانه‌ای با هم ندارند و تنها هدفشان رساندن شهد به کندو است. حتی اگر یکی از آنها در بیرون کشته شود، دیگر زنبورها به جای دفاع، روی بدن او می‌نشینند تا شهد جمع‌آوری شده‌اش را نیز بردارند و استفاده کنند. زیرا وظیفه جمع‌آوری شهد آنقدر مهم است که زنبورهای کارگر برای انجام آن از جان خود و دیگران هم می‌گذرند.
امروزه با استفاده از روش‌هایی مانند رنگ‌زدن یا نشانه‌گذاری زنبورها، دانشمندان فهمیده‌اند که هر زنبور در طول زندگی‌اش فقط یک کار ثابت انجام نمی‌دهد، بلکه حتی در طول یک روز هم ممکن است وظایف مختلفی داشته باشد. مثلاً ممکن است یک زنبور صبح مشغول مکیدن شهد گلها باشد و عصر با چرخاندن بال‌هایش هوای کندو را خنک کند، یا از نوزادان مراقبت نماید، یا در بیرون از کندو روی گلها بنشیند و گرده را به داخل کندو بیاورد.
برای مشاهدهٔ مستقیم زندگی زنبورها، امروزه در برخی باغ‌وحش‌ها کندوهای شیشه‌ای نصب شده که به راحتی می‌توان داخل آن را دید. در این کندوها تشخیص ملکه کار سختی نیست. اگر با دقت نگاه کنید، منطقه‌ای را می‌بینید که شکل آن مانند یک گل است که همهٔ گلبرگ‌هایش به سمت مرکز گل چرخیده‌اند و در همان نقطهٔ مرکزی که توجه همه به آن جلب شده، ملکه قرار دارد.
می‌توان با اطمینان گفت که هیچ وقت زنبورها در جایی که ملکه هست، پشت به او نمی‌ایستند. بلکه در هر کجا که ملکه قدم بگذارد، همهٔ زنبورها مراقب و همراه او هستند. ملکه نیز با تخم‌گذاری در خانه‌های خالی کندو، باعث ادامهٔ زندگی در کندو می‌شود. او قبل از تخم‌گذاری در هر خانه، اول سرش را داخل آن می‌کند تا مطمئن شود قبلاً در آن تخمی نگذاشته است و پس از تخم‌گذاری، همین کار را برای خانه‌های بعدی تکرار می‌کند. خود زنبورها نیز قبل از رسیدن ملکه، آن محل را با دقت بررسی کرده‌اند. این همه دقت برای افزایش نظم در کندو و بهبود کیفیت زندگی در آن است.
اتحاد میان جامعهٔ زنبورها، هماهنگی در کارها و انسجام در رفتارشان، از جنبه‌های شگفت‌انگیز و خداگونهٔ این موجود کوچک است. البته بخش زیادی از شگفتی‌های زنبور عسل به ساختار پیچیده و تحسین‌برانگیز بدنش مربوط می‌شود. برای مثال، چشم‌های زنبور عسل حدود هفت هزار سطح دارد که هر کدام مربوط به یک واحد بینایی است و این ساختار به زنبور امکان می‌دهد حتی در تاریکی شب هم ببیند. یا در انتهای شاخک‌های زنبور، فرورفتگی‌های زیادی وجود دارد که به بوهای مختلف حساس است و این توانایی فوق‌العاده، او را در انتخاب گل‌های مناسب و به‌دست آوردن شهد بهتر راهنمایی می‌کند.
زنبور عسل و باروری گلها
زنبورهای عسل در تولید حدود یک‌سوم از غذای انسان‌ها نقش دارند. این به آن معنا نیست که عسل، یک‌سوم غذای ما را تشکیل می‌دهد، بلکه منظور این است که زنبورها تأثیر بسیار مهمی در بارور کردن گیاهان دارند و اگر آنها نباشند، بسیاری از گیاهان نمی‌توانند به خوبی رشد کنند.
وقتی زنبور روی گلی می‌نشیند، دانه‌های گرده را از قسمت نر گل دریافت می‌کند و وقتی به گل دیگری می‌رود، این گرده‌ها را به قسمت ماده گل منتقل کرده و باعث باروری آن می‌شود. بر اساس گزارش اتحادیه ملی پرورش‌دهندگان زنبور عسل در فرانسه، زنبورها در باروری گیاهان مختلف نقش بسیار مهمی دارند؛ مثلاً در باروری آفتابگردان و درختان سیب ۷۰٪، در توت‌فرنگی و گیلاس ۸۰ٌ٪، در درختان میوه کوچک ۹۰٪ و در شبدر و یونجه بنفش تا ۱۰۰٪ مشارکت دارند. اگر زنبور عسل وجود نداشت، تولید بسیاری از محصولات کشاورزی به شدت کاهش می‌یافت. بنابراین حتی پیش از آنکه به فواید عسل فکر کنیم، باید بدانیم که زندگی بدون زنبورها بسیار سخت می‌شد.
باغداران و کشاورزان به خوبی می‌دانند که زنبورها چقدر در افزایش محصولات آنها مؤثر هستند. به همین دلیل است که با خیال راحت باغ‌های خود را در اختیار پرورش‌دهندگان زنبور عسل قرار می‌دهند تا بتوانند برداشت خود را افزایش دهند.
از جمله کارهای اصلی که زنبورهای کارگر انجام می‌دهند، می‌توان به جمع‌آوری شهد، گرده، آب و بره‌موم، محافظت از کندو، تولید عسل، مراقبت از ملکه، بزرگ کردن نوزادان و نگهداری و تمیز کردن کندو اشاره کرد.
محصولات زنبور عسل
عسل مهم‌ترین محصولی است که زنبورها تولید می‌کنند. اما علاوه بر عسل، زنبورهای عسل فرآورده‌های دیگری نیز ارائه می‌دهند که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
۱ – عسل: عسل طبیعی در واقع شهد گلها و گیاهان خوش‌بو است که توسط زنبور جمع‌آوری، غلیظ و دگرگون می‌شود. خواص درمانی و مفید عسل، آن را به محصولی پرطرفدار در میان مردم تبدیل کرده است.
۲ – موم: موم حاوی اسیدهای چرب، استرهای مومی، هیدروکربن‌ها، مواد معدنی و رنگدانه‌های گیاهی کاروتنوئیدی است. این ماده بوی عسل می‌دهد و در دمای حدود ۶۰ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود.
۳ – بره موم: این ماده صمغی چسبنده است که زنبور آن را از گیاهان خاص جمع‌آوری می‌کند و معمولاً برای چسباندن قسمت‌های داخلی کندو از آن استفاده می‌شود.
۴ – ژله رویال: یک ماده غذایی بسیار مقوی است که غذای اصلی نوزاد زنبور به شمار می‌رود. اگر نوزاد زنبور به مدت سه روز با ژله رویال تغذیه شود، به زنبور کارگر تبدیل می‌شود و اگر این تغذیه تا هفت روز ادامه یابد، به ملکه تبدیل خواهد شد.
۵ – گرده: این دانه‌های رنگی با شکل‌های جالب، حاوی سلول‌های اولیه اسپرم گیاهی هستند.
۶ – زهر: زهر یا نیش زنبور توسط غده‌های سمی تولید می‌شود و گفته می‌شود در درمان بیماری‌هایی مانند آرتریت، بورسیت، تاندونیت و هرپس زوستر، و همچنین برخی دیگر از بیماری‌ها مفید است.
پیشنهادی: درباره لانه سازی مورچه ها بخوانید
لانه سازی و زندگی زنبور عسل _ مدیر تولز
– منابع: ویکی پدیا – بازار عسل – دانشنامه رشد