با بی مهرگان و دسته بندی آن ها آشنا شوید!
جانوران بی‌مهره گروه بسیار بزرگی از حیوانات هستند که در سراسر سیاره زمین زندگی می‌کنند و شامل انواع و دسته‌های فراوانی می‌شوند. این جانوران برخلاف انسان و برخی حیوانات دیگر، در بدن خود اسکلت استخوانی ندارند.
واژه “بی‌مهره” به معنای موجودی بدون ستون فقرات است. البته این نکته را در نظر داشته باشید که بدن همه این جانوران کاملاً نرم یا بی‌حفاظ نیست. بعضی از آن‌ها یک پوسته سخت در بیرون بدن خود دارند که از مواد معدنی مانند آهک یا ماده‌ای به نام کیتین ساخته شده است. این پوسته مانند یک زره از آن‌ها محافظت می‌کند. اما برخلاف اسکلت درونی ما، این اسکلت بیرونی است و از خارج به بدن آن‌ها استحکام می‌بخشد.
اغلب جانوران بی‌مهره جثه کوچکی دارند. بیشتر آن‌ها در محیط‌های آبی زندگی می‌کنند. زندگی در آب و شناور بودن به آن‌ها کمک می‌کند تا وزن بدنشان تحت تأثیر گرانش کمتر احساس شود و بتوانند به راحتی وزن خود را تحمل کنند.
انواع بی‌مهرگان
جانوران بی‌مهره به دو گروه اصلیِ ساده و پیشرفته تقسیم می‌شوند. بی‌مهره‌های ساده شامل اسفنج‌ها، کیسه‌تنان و کرم‌ها هستند و بی‌مهره‌های پیشرفته شامل نرم‌تنان، خارتنان و بندپایان می‌شوند.
⇐ بی‌مهره‌های ساده
– اسفنج‌ها
– کیسه‌تنان
– کرم‌ها
**اسفنج‌ها:**
بیش از ۲۰ هزار گونه دارند. بدن آن‌ها از سلول‌های زیادی تشکیل شده که با هم شبکه‌ای از لوله‌ها را می‌سازند. این سلول‌ها اندام مشخصی تشکیل نمی‌دهند و هر کدام به‌تنهایی تغذیه و تنفس می‌کنند.
**کیسه‌تنان:**
بدن آن‌ها دارای سلول‌های تخصصی برای گوارش، حرکت و حس کردن است. کیسه‌تنان مانند اسفنج‌ها در آب زندگی می‌کنند و بیشتر در آب‌های گرم، شور و کم‌عمق یافت می‌شوند. بعضی از آن‌ها مانند عروس دریایی حرکت می‌کنند و بعضی دیگر مانند مرجان‌ها در یکجا ثابت هستند.
**کرم‌ها:**
کرم‌ها بر اساس پیچیدگی بدن به سه گروه تقسیم می‌شوند: کرم‌های پهن، لوله‌ای و حلقوی. کرم‌های حلقوی از نظر ساختاری پیشرفته‌تر هستند و به همین دلیل جزو بی‌مهره‌های پیچیده محسوب می‌شوند.
⇐ بی‌مهره‌های پیشرفته
– نرم‌تنان
– خارتنان
– بندپایان
**بندپایان:**
این گروه شامل حشرات، مورچه‌ها، عنکبوت‌ها، خرچنگ‌ها و هزارپاهاست. آن‌ها در جنگل، دریا و حتی خانه‌ها دیده می‌شوند. بندپایان متنوع‌ترین و پرتعدادترین گروه بی‌مهرگان هستند.
حشرات ۶ پا دارند، اما عنکبوت‌ها ۸ پا. بعضی از آن‌ها سمی و بعضی غیرسمی هستند. خرچنگ‌ها در آب زندگی می‌کنند و پوسته سخت دارند. بعضی از خرچنگ‌ها خوراکی هستند. هزارپاها نیز به دو گروه گیاهخوار و گوشتخوار تقسیم می‌شوند و نوع گوشتخوار آن سمی است.
**خارتنان:**
این جانوران کم‌شمار هستند و فقط در دریاهای گرم زندگی می‌کنند. آن‌ها دستگاه تنفس، گردش خون و دفع ندارند و به جای آن از سیستم گردش آب در بدن استفاده می‌کنند.
**نرم‌تنان:**
حدود ۱۲۸ هزار گونه دارند و تقریباً همه آن‌ها در آب زندگی می‌کنند، به جز تعداد کمی. بدن بیشتر نرم‌تنان با یک صدف آهکی پوشیده شده است. هرچه صدف بزرگ‌تر و سنگین‌تر باشد، حرکت جانور کندتر خواهد بود.
نرم‌تنان پس از بندپایان، بزرگ‌ترین و پرتعدادترین گروه جانوری هستند و در اقیانوس‌ها، آب‌های شیرین و خشکی دیده می‌شوند.
اندازه آن‌ها بسیار متنوع است؛ مثلاً نوعی از سفالوپودها به نام «الکیتئوتیس» می‌تواند تا ۲۰ متر طول داشته باشد و بزرگ‌ترین بی‌مهره محسوب می‌شود. در مقابل، بعضی نرم‌تنان کوچک‌تر از یک میلی‌متر هستند.
بسیاری از نرم‌تنان صدف‌های ضخیم و سنگین دارند، اما بدن داخل صدف نرم است. آن‌ها بدن بدون بند و نرمی دارند و منشأ تکاملی آن‌ها به طور دقیق مشخص نیست. این جانوران هم به کرم‌های بنددار و هم به کرم‌های پهن شباهت دارند.
حقایقی درباره بی مهرگان
جانوران بی‌مهره در شش گروه اصلی جای می‌گیرند
میلیون‌ها جانور بی‌مهره در جهان در شش دسته اصلی قرار می‌گیرند: بندپایان (مانند حشرات، عنکبوت‌ها و خرچنگ‌ها)، مرجانیان (مانند چتر دریایی، مرجان‌ها و شقایق‌های دریایی)، خارپوستان (مانند ستاره دریایی، خیار دریایی و توتیای دریایی)، نرم‌تنان (مانند حلزون، لیسه دریایی، ماهی مرکب و هشت‌پا)، کرم‌های بندبند (مانند کرم خاکی و زالو) و اسفنج‌ها.
البته هر یک از این گروه‌ها خود بسیار گوناگون هستند. به همین دلیل است که مثلاً متخصصان حشرات معمولاً به مطالعه خرچنگ نعل اسبی علاقه‌ای ندارند. پژوهشگران اغلب بر گروه‌ها یا گونه‌های خاصی از بی‌مهرگان تمرکز می‌کنند.
بی‌مهرگان ستون فقرات ندارند
مهره‌داران به خاطر داشتن ستون فقرات شناخته می‌شوند، اما بی‌مهرگان چنین ستونی در بدن خود ندارند. با این حال، این به آن معنا نیست که همه بی‌مهرگان مانند کرم‌ها یا اسفنج‌ها نرم و انعطاف‌پذیر هستند.
حشرات و خرچنگ‌ها دارای پوشش سخت بیرونی به نام اسکلت خارجی هستند که از بدنشان محافظت می‌کند. شقایق‌های دریایی نیز نوعی اسکلت «آب‌فشاری» دارند که از لایه‌های ماهیچه‌ای و یک حفره درونی پر از مایع تشکیل شده است.
نکته جالب این است که نبود ستون فقرات به معنای نبود سیستم عصبی نیست. برای مثال، نرم‌تنان و بندپایان دارای سلول‌های عصبی هستند.
سابقه پیدایش بی‌مهرگان به یک میلیارد سال پیش می‌رسد
اولین بی‌مهرگان کاملاً از بافت‌های نرم ساخته شده بودند. حدود ۶۰۰ میلیون سال پیش، با جذب مواد معدنی موجود در اقیانوس‌ها، اسکلت‌های بیرونی در برخی از آن‌ها پدید آمد.
تعیین زمان دقیق پیدایش بی‌مهرگان کار آسانی نیست، زیرا بافت‌های نرم به ندرت به صورت فسیل باقی می‌مانند.
دیرینه‌شناسان می‌دانند که اولین فسیل‌های شناخته‌شده از بی‌مهرگان، که مربوط به دوره ادیاکاران هستند، باید اجدادی قدیمی‌تر داشته باشند، اما شواهد فسیلی برای اثبات این موضوع کم‌است. با این حال، بسیاری از دانشمندان معتقدند اولین بی‌مهرگان چندسلولی حدود یک میلیارد سال پیش روی زمین پدیدار شدند.
۹۷ درصد از گونه‌های جانوری را بی‌مهرگان تشکیل می‌دهند
از نظر تعداد گونه، بی‌مهرگان متنوع‌ترین و پرشمارترین جانوران روی زمین هستند. برای درک بهتر این موضوع کافی است بدانید که تنها حدود ۵۰۰۰ گونه پستاندار و ۱۰۰۰۰ گونه پرنده وجود دارد، در حالی که حشرات به تنهایی حداقل یک میلیون گونه دارند.
همچنین حدود ۱۰۰۰۰۰ گونه نرم‌تن، ۷۵۰۰۰ گونه عنکبوتی و ۱۰۰۰۰ گونه اسفنج و مرجان در جهان شناسایی شده‌اند.
بسیاری از بی‌مهرگان دگردیسی را تجربه می‌کنند
نوزادان جانوران مهره‌دار از ابتدا شبیه والدین خود هستند و روند رشد نسبتاً ثابتی دارند. اما این موضوع در مورد بسیاری از بی‌مهرگان صدق نمی‌کند.
بسیاری از بی‌مهرگان در طول زندگی خود دچار دگردیسی و تغییر شکل می‌شوند، به طوری که جانور بالغ کاملاً متفاوت از نوزاد به نظر می‌رسد.
نمونه مشهور این پدیده، تبدیل کرم ابریشم به پروانه است که از طریق مرحله شفیره انجام می‌شود. جالب است که حتی برخی مهره‌داران مانند دوزیستان نیز دگردیسی دارند؛ مانند تبدیل بچه قورباغه به قورباغه بالغ.
بعضی از بی‌مهرگان کلنی‌های بزرگ تشکیل می‌دهند
کلنی‌ها گروه‌هایی از جانوران هستند که بیشتر عمر خود را در کنار یکدیگر سپری می‌کنند. اعضای کلنی کارهایی مانند تغذیه، تولیدمثل و دفاع در برابر شکارچیان را با هم تقسیم می‌کنند.
کلنی‌های بی‌مهرگان بیشتر در دریاها دیده می‌شوند و گاهی آنقدر بزرگ هستند که مانند یک موجود زنده عظیم به نظر می‌رسند. مرجان‌ها، چترهای دریایی و آب‌دزدک‌های دریایی از جمله این کلنی‌ها هستند.
در خشکی نیز برخی حشرات مانند زنبورها، مورچه‌ها و موریانه‌ها در کلنی‌های بسیار منظم زندگی می‌کنند.
اسفنج‌ها ساده‌ترین بی‌مهرگان هستند
در میان بی‌مهرگان، اسفنج‌ها ساده‌ترین ساختار بدنی را دارند. آن‌ها اگرچه در دسته جانوران قرار می‌گیرند، اما اندام‌های مجزا و بافت‌های پیچیده ندارند، بدن نامتقارنی دارند و معمولاً به صخره‌ها یا کف دریا چسبیده‌اند و حرکت نمی‌کنند.
در مقابل، پیشرفته‌ترین بی‌مهرگان مانند هشت‌پا و ماهی مرکب دارای چشمان پیچیده، توانایی استتار و سیستم عصبی پیشرفته هستند.
بیشتر انگل‌ها بی‌مهره هستند
انگل‌ها موجوداتی هستند که از بدن جانداران دیگر برای تغذیه و زندگی استفاده می‌کنند و گاهی به آن‌ها آسیب می‌زنند. برای این کار، انگل باید به اندازه کافی کوچک باشد تا بتواند وارد بدن میزبان شود.
به همین دلیل بیشتر انگل‌ها بی‌مهره هستند. شپش‌ها، کرم‌های لوله‌ای و نماتدها آنقدر کوچک هستند که می‌توانند اندام‌های بدن میزبان را آلوده کنند. برخی از کوچک‌ترین انگل‌ها مانند آمیب‌ها، حتی از دسته بی‌مهرگان نیستند و در گروه تک‌سلولی‌ها جای می‌گیرند.
بی‌مهرگان رژیم‌های غذایی گوناگونی دارند
بی‌مهرگان نیز مانند مهره‌داران دارای رژیم‌های غذایی متنوعی هستند: برخی گیاهخوار، برخی گوشتخوار و برخی همه‌چیزخوارند. عنکبوت‌ها حشرات دیگر را شکار می‌کنند، اسفنج‌ها ریزموجودات آب را می‌خورند و مورچه‌های برگ‌برگر بخشی از گیاهان را به لانه می‌برند تا قارچ مورد علاقه خود را پرورش دهند.
بی‌مهرگان نقش مهمی در تجزیه لاشه جانوران دارند. به همین دلیل وقتی پرنده یا جانور کوچکی می‌میرد، هزاران مورچه و حشره دیگر به سراغ آن می‌روند.
بی‌مهرگان برای علم بسیار ارزشمند هستند
اگر پژوهش‌ها روی دو گونه بی‌مهره انجام نمی‌شد، امروز اطلاعات بسیار کمتری درباره ژنتیک داشتیم: این دو گونه، مگس میوه و کرم الگانس هستند.
مگس میوه به دانشمندان کمک کرده تا ژن‌های مسئول شکل‌گیری اندام‌های مختلف را شناسایی کنند.
کرم الگانس نیز تنها حدود ۱۰۰۰ سلول دارد و به راحتی می‌توان رشد و تکامل آن را بررسی کرد.
همچنین، پژوهش‌ها روی شقایق‌های دریایی به شناسایی حدود ۱۵۰۰ ژن مشترک در همه جانوران، چه مهره‌دار و چه بی‌مهره، کمک کرده است.