یخچال های طبیعی را بیشتر بشناسید!
تعریف یخچال های طبیعی
یخچال‌های طبیعی که در فارسی تاجیکی به آن‌ها «پیریَخ» گفته می‌شود، در واقع توده‌های بزرگی از یخ هستند. این یخ‌ها به آهستگی و تحت تأثیر نیروی جاذبه، از مناطق مرتفع کوهستانی یا از قطب‌های شمال و جنوب — که آب‌وهوای بسیار سردی دارند — به حرکت درمی‌آیند.
اگر شما یک مشت برف را محکم در دستتان فشار دهید، برف به یخ تبدیل می‌شود. اتفاق مشابهی بعد از بارش برف در دره‌های بلند کوهستانی می‌افتد. در کف این دره‌ها، برف‌های لایه‌های زیرین تحت فشار وزن برف‌های بالایی قرار می‌گیرند و فشرده می‌شوند تا در نهایت به توده‌یخ تبدیل شوند.
انواع یخچال های طبیعی
یخچال‌های طبیعی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
**یخچال‌های کوهستانی:**
این یخچالها در ارتفاعات بلند کوه‌ها تشکیل می‌شوند. گاهی طول آن‌ها به چند کیلومتر می‌رسد و ضخامت یخ در برخی مناطق به صدها متر می‌رسد.
**یخچال‌های قطبی:**
این یخچالها در نواحی قطب شمال و قطب جنوب قرار گرفته‌اند. مساحت آن‌ها بسیار گسترده است و تا حدود ۱۰ میلیون کیلومتر مربع می‌رسد.
حرکت یخچال های طبیعی
در مناطقی که میانگین دمای سالانه نزدیک به صفر درجه است، معمولاً مقداری برف روی زمین باقی می‌ماند و هر سال نیز به میزان آن افزوده می‌شود. هنگامی که این لایهٔ برف و یخ ضخیم شود، تحت تأثیر وزن خود به سمت پایین حرکت می‌کند و در نتیجه، یخچال‌های طبیعی به وجود می‌آیند.
سرعت حرکت یخچالها یکسان نیست و به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ مانند شیب دره، ضخامت یخ، همواری دیواره‌ها و کف دره، و همچنین میزان آبی که درون یخ وجود دارد. پژوهش‌ها و اندازه‌گیری‌های انجام‌شده روی سرعت یخچال‌های طبیعی نشان می‌دهد که آن‌ها به‌طور معمول، روزانه بین ۳۰ سانتیمتر تا ۱ متر جابه‌جا می‌شوند.
فرسایش یخچالی
یخچال‌های طبیعی توانایی بسیار بالایی در جابه‌جایی سنگ‌ها و مواد مختلف دارند. آن‌ها می‌توانند قطعات سنگی بسیار بزرگ را برای مسافت‌های طولانی با خود حمل کنند. وقتی یک یخچال حرکت می‌کند، سنگ‌های کف، دیواره‌ها و بستر خود را همراه می‌برد و در این فرآیند، باعث ساییده شدن، ایجاد خراش و صیقلی شدن آن سنگ‌ها می‌شود.
به این نوع فرسایش که توسط یخچال‌های طبیعی انجام می‌شود، “Earation” گفته می‌شود. یکی از پدیده‌هایی که در اثر این فرسایش به وجود می‌آید، دره‌های یخچالی است. این دره‌ها معمولاً به شکل U دیده می‌شوند. در واقع، دره‌هایی که برای مدت طولانی در اختیار یخچالها قرار داشته‌اند، در اثر فرسایش به این شکل درمی‌آیند.
یکی دیگر از شکل‌هایی که در اثر فرسایش یخچالی ایجاد می‌شود، دره‌های معلق است. زمانی که یک یخچال دره بزرگی را پر می‌کند که شامل یک دره اصلی و چند دره فرعی است، به دلیل اینکه دره اصلی یخ بیشتری دارد، کف خود را سریع‌تر فرسایش می‌دهد و عمیق‌تر می‌شود. در نتیجه، کف دره‌های فرعی در ارتفاع بالاتری نسبت به دره اصلی قرار می‌گیرد.
این اختلاف سطح که بین دره اصلی و دره فرعی ایجاد می‌شود، منجر به تشکیل دره‌های معلق می‌شود. همچنین یخچالها باعث فرسایش و تغییر شکل قله کوه‌ها شده و آن‌ها را به شکل نوک‌تیز و هرمی درمی‌آورند. این نوع فرسایش در کوه‌های آلپ به وفور دیده می‌شود.
رسوبگذاری بوسیله یخچال‌های طبیعی
وقتی یخچالها ذوب می‌شوند، مواد و ذراتی که با خود حمل کرده‌اند — از قطعات ریز گرفته تا قطعات درشت — در زمین رسوب می‌کنند. به این نوع رسوبات، “گلِیشیال دریفت” می‌گویند. این رسوبات یخچالی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: رسوبات درهم و فشرده (تیل) و رسوباتی که به صورت لایه‌لایه ته‌نشین شده‌اند.
تیل‌ها
به مواد به جا مانده از یخچال‌های طبیعی که به شکل نامنظم و بدون نظم خاصی روی هم انباشته شده‌اند، تیل گفته می‌شود. این مواد از قطعات و ذراتی با اندازه‌های بسیار متفاوت تشکیل شده‌اند؛ از سنگ‌های خیلی بزرگ گرفته تا ذرات ریز رس. هیچ ترتیب و آرایش خاصی در این مواد دیده نمی‌شود و کاملاً درهم و بی‌نظم هستند.
تیل‌ها معمولاً شامل تخته‌سنگ‌های بزرگ و کوچک، قلوه‌سنگ، شن و ماسه به همراه ذرات ریزتری مثل رس هستند. سنگ‌های درشت‌تر در این رسوبات، به دلیل سایش توسط یخچال، معمولاً سطحی صاف و صیقلی دارند و گاهی نیز روی آن‌ها خط و خراش دیده می‌شود. وقتی که این تیل‌ها محکم و سفت شوند و به سنگ تبدیل گردند، به آن‌ها “تیلیت” می‌گویند.
رسوبات لایه لایه
آبی که از آب شدن یخچال‌های طبیعی به دست می‌آید، در مسیرهایی مانند جوی‌ها و رودخانه‌ها جاری می‌شود. این آب، مقدار زیادی مواد ریز مانند ذرات رس و شن‌های بسیار کوچک را با خود حمل می‌کند. وقتی آب به منطقه‌ای دور از یخچال و آرام می‌رسد، این مواد کم‌کم ته‌نشین می‌شوند. این ته‌نشین‌ها معمولاً به صورت لایه‌لایه هستند و ذرات آن‌ها نیز بر اساس اندازه از هم جدا شده‌اند.
یخچال های طبیعی ایران
یخچال‌های طبیعی ایران در گروه یخچال‌های کوهستانی قرار می‌گیرند و از نوع یخچال‌های گرم محسوب می‌شوند. منظور از یخچال گرم این است که دمای هوای اطراف آن معمولاً بالاتر از صفر درجه سانتیگراد است.
بخش زیادی از یخچال‌های کشور زیر لایه‌ای از خاک پنهان مانده‌اند. به همین دلیل، با وجود آب‌شدن یخچال‌های کوهستانی در سال‌های اخیر، مساحت واقعی آن‌ها بسیار بیشتر از چیزی است که قبلاً تصور می‌شد.
بر اساس بررسی‌های جدید، مساحت کل یخچال‌های طبیعی ایران حدود ۴۲.۵ کیلومتر مربع برآورد شده است. در حالی که در سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۸، پژوهشگران این عدد را به ترتیب ۲۰ و ۲۷ کیلومتر مربع اعلام کرده بودند.
تعداد یخچال‌های کوهستانی در ایران کم و مساحت آن‌ها در مقایسه با یخچال‌های معروفی مانند یخچال‌های آلپ بسیار کوچک است. این یخچالها عمدتاً در ارتفاعات صعب‌العبور رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس پراکنده شده‌اند.
پیشنهادی: درباره برف و چگونگی تشکیل آن
منبع: ویکی‌پدیا