محمدباقر مجلسی از دانشمندان بزرگ و مشهور شیعه در دوران صفویه است. او در سال ۱۰۳۷ هجری قمری در شهر اصفهان، که در آن زمان پایتخت ایران بود، به دنیا آمد. پدرش، ملا محمدتقی مجلسی، نیز از عالمان برجسته دین بود و بنابراین محمدباقر از کودکی در محیطی علمی و مذهبی پرورش یافت.
وی از هوش و حافظه فوق‌العاده‌ای برخوردار بود و از سنین کم به یادگیری علوم مختلف مانند ادبیات عرب، منطق، فلسفه و کلام پرداخت. او نزد استادان بزرگ زمان خود شاگردی کرد و به‌سرعت در علوم اسلامی به استادی بی‌نظیر تبدیل شد.
مجلسی علاوه بر مقام علمی، منصب قضاوت و شیخ‌الاسلامی اصفهان را نیز بر عهده داشت و به همین دلیل نفوذ زیادی در دربار پادشاهان صفوی پیدا کرد. او از این نفوذ برای ترویج معارف اسلامی و مذهب تشیع استفاده می‌کرد.
مهم‌ترین و مشهورترین اثر او، کتاب عظیم «بحارالانوار» است. این کتاب یک دایرةالمعارف بزرگ حدیثی است که احادیث معصومین (علیهم‌السلام) را در موضوعات بسیار گوناگون جمع‌آوری کرده است. از دیگر کتاب‌های مهم او می‌توان به «حلیة المتقین» در زمینه آداب و اخلاق اسلامی، و «زاد المعاد» در مورد اعمال و ادعیه ماه‌های مختلف سال اشاره کرد.
علامه مجلسی سرانجام در سال ۱۱۱۰ هجری قمری در اصفهان درگذشت و در مسجد جامع این شهر به خاک سپرده شد. او عمر خود را صرف گردآوری، حفظ و گسترش فرهنگ و معارف شیعه کرد و آثارش تا امروز از مهم‌ترین منابع برای شناخت اسلام ناب به شمار می‌روند.
زندگینامه علامه محمد باقر مجلسی
محمدباقر پسر محمدتقی مجلسی (۱۰۳۷ – ۱۱۱۰ قمری) که به علامه مجلسی یا مجلسی دوم شهرت دارد، از فقیهان و حدیث‌شناسان بزرگ شیعه در سده یازدهم هجری به شمار می‌رود. در ادامه با زندگی این عالم برجسته بیشتر آشنا خواهیم شد.
علامه مجلسی در سال ۱۰۳۷ قمری در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. تولد او با آخرین سال پادشاهی شاه عباس یکم صفوی هم‌زمان بود. پدرش، محمدتقی مجلسی، که به مجلسی اول معروف است، از دانشمندان و مجتهدان نامدار زمان خود و از شاگردان شیخ بهایی، ملا عبدالله شوشتری و میرداماد به حساب می‌آمد. مادر او نیز دختر صدرالدین محمد عاشوری قمی بود که از خاندانی اهل دانش و فضیلت برخاسته بود. علامه مجلسی سه همسر داشت و از آنان صاحب چهار پسر و پنج دختر شد.
وی فراگیری دانش را از سن چهارده سالگی شروع کرد. هوش و استعداد فوق‌العاده‌اش به حدی بود که در همین سن، اجازه نقل روایت را از فیلسوف بزرگ اسلامی، ملاصدرا، دریافت کرد. علامه مجلسی عاشق یادگیری بود و در مدت کوتاهی در رشته‌های گوناگون علمی رایج در آن روزگار، مانند دستور زبان، بلاغت، واژه‌شناسی، ریاضیات، تاریخ، فلسفه، حدیث، علم رجال، اصول فقه و کلام، به مقام استادی دست یافت و در برخی از این زمینه‌ها کتاب‌های ارزشمندی نیز تألیف کرد.
او در جوانی از دانش استادان بزرگی همچون ملاعبدالله شوشتری، شیخ عبدالله بن جابر آملی، شیخ علی جبل عاملی و دیگر عالمان دین، به ویژه فقیه و محدث نامدار، ملا محسن فیض کاشانی –که به اصفهان سفر کرده و در آنجا ساکن شده بود– بهره‌های فراوان برد.
علامه مجلسی در مدرسه ملا عبدالله به برگزاری نماز و تدریس مشغول بود و پس از درگذشت پدرش، این فعالیت‌ها را در مسجد جامع اصفهان ادامه داد. میرزا عبدالله اصفهانی در کتاب «ریاض العلما» نوشته است که بیش از هزار نفر در درس او شرکت می‌کردند.
محمدتقی مجلسی، پدر علامه، از شاگردان شیخ بهایی و میرداماد بود. او در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی صاحب‌نظر بود و در زمان خود، مرجع تقلید مردم به شمار می‌رفت. مجلسی اول علاوه بر رهبری دینی، به اقامه نماز جمعه و جماعت نیز می‌پرداخت و امام جمعه اصفهان بود. همچنین او را دارای کرامات معنوی و مقامات روحی می‌دانستند و به عنوان محدث و فقیهی بزرگ شناخته می‌شد که کتاب‌های بسیاری نیز نوشته است.
از ملا محمدتقی مجلسی، پدر علامه مجلسی، روایت شده که فرمود: در یکی از شب‌ها پس از خواندن نماز شب، حالتی روحانی به من روی داد که دریافتم هر حاجتی از خدا بخواهم برآورده خواهد شد. در فکر فرو رفتم که چه چیزی را درخواست کنم که هم برای دنیا و هم برای آخرتم سودمند باشد. ناگاه صدای گریه محمدباقر (ع) از گهواره بلند شد.
عرض کردم: خدایا، به حق محمد و خاندان محمد (صل الله علیه وآله)، این کودک را پرچم‌دار دین خود و گسترش‌دهنده احکام پیامبرت قرار بده و او را چنان توفیق ده که هیچ پایانی نداشته باشد. بی‌تردید دعای پدر در حق این فرزند شایسته، پذیرفته شد و او به مقامات بلند معنوی دست یافت.
اساتید علامه مجلسی
محمدتقی مجلسی: آموزش و تحصیل را از چهارسالگی و با راهنمایی پدرش شروع کرد.
ملاصدرا: آن‌قدر بااستعداد و باهوش بود که در سن چهارده‌سالگی توانست از ملاصدرا، فیلسوف بزرگ اسلامی، اجازه نقل روایت دریافت کند.
علامه حسنعلی شوشتری
امیرمحمد مؤمن استرآبادی
میرزای جزایری
شیخ حر عاملی
ملا محسن استرآبادی
ملا محسن فیض کاشانی
ملا صالح مازندرانی
آثار علامه مجلسی
علامه مجلسی در طول ۷۳ سال زندگی خود، بیش از صد کتاب به زبان‌های فارسی و عربی نوشت. یکی از این کتاب‌ها، بحار الأنوار نام دارد که ۱۱۰ جلد است و دیگری مرآة العقول است که در ۲۶ جلد نوشته شده. علاوه بر این‌ها، حدود ۴۰ کتاب دیگر نیز به او نسبت داده شده است.
اولین کتابی که از او به جا مانده، الأوزان و المقادیر (یا میزان المقادیر) نام دارد و در سال ۱۰۶۳ هجری نوشته شده است. آخرین تألیف او نیز کتاب حق‌الیقین است که مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی تنها یک سال پیش از وفاتش، می‌باشد.
برخی از کتاب‌های مهم علامه مجلسی عبارت‌اند از:
– بحار الأنوار: مجموعه‌ای بزرگ از روایات و تاریخ که در آن تفسیر بسیاری از آیات قرآن کریم نیز آمده است.
– مرآة العقول: شرحی بر کتاب کافی ثقة‌الاسلام کلینی در ۲۶ جلد.
– ملاذ الأخیار: شرح کتاب تهذیب شیخ طوسی در ۱۶ جلد.
– الفرائد الطریفة: شرحی بر صحیفه سجادیه امام چهارم شیعیان، حضرت زین‌العابدین (ع).
– شرح أربعین حدیث: که از بهترین کتاب‌ها در زمینه چهل حدیث محسوب می‌شود.
– حق‌الیقین: درباره باورهای دینی و به زبان فارسی نوشته شده. (او کتاب‌های اعتقادی دیگری نیز دارد)
– زاد المعاد: درباره اعمال و دعاهای ماه‌های مختلف (به فارسی)
– تحفة الزائر: درباره زیارت (به فارسی)
– عین الحیاة: شامل پندها و حکمت‌های برگرفته از آیات و روایات اهل بیت (ع) (به فارسی)
– صراط النجاة
– حلیة المتقین: درباره آداب و کارهای پسندیده در زندگی روزمره و دوران عمر (به فارسی)
– حیاة القلوب: در مورد تاریخ پیامبران و ائمه شیعه در سه جلد (به فارسی)
– مشکاة الأنوار: خلاصه‌ای از کتاب حیات القلوب (به فارسی)
– جلاء العیون: درباره تاریخ و مصیبت‌های اهل بیت (ع) (به فارسی)
– توقیعات امام عصر (عج) به همراه ترجمه آنها.
– کتاب‌های متعددی به عنوان ترجمه احادیث خاص، مانند ترجمه توحید مفضل و…
– کتاب‌هایی در زمینه ترجمه ادعیه و زیارات، مانند: زیارت جامعه کبیره و دعای سمات و…
بحارالانوار علامه مجلسی
کتاب «بحارالانوار» که با نام کامل «بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار ائمة الاطهار (ع)» شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و جامع‌ترین اثر علمی نوشته‌شده توسط محمدباقر مجلسی است. این کتاب، یک مجموعه بسیار گسترده از احادیث شیعه به شمار می‌رود و گاهی از آن به عنوان «دانشنامه بزرگ احادیث شیعه» یاد می‌شود.
مجلسی تصمیم نگارش این کتاب را پس از نوشتن کتاب «فهرس مصنفات الاصحاب» در سال ۱۰۷۰ قمری گرفت. اولین تاریخی که در خود کتاب برای شروع کار آمده، سال ۱۰۷۲ قمری است. نوشته اولیه و پیش‌نویس کتاب در سال ۱۱۰۴ یا ۱۱۰۶ قمری به پایان رسید، اما پاکنویس و تکمیل نهایی آن حتی پس از درگذشت مؤلف نیز توسط شاگردانش ادامه یافت.
شروع کار
در کنار سی و شش سالی که او مشغول نوشتن کتابش بود، دو کتاب حدیثی مهم دیگر نیز در میان شیعیان تألیف شد: اولی کتاب «الوافی» اثر مولی محسن فیض کاشانی (درگذشته ۱۰۹۱ قمری / ۱۶۸۰ میلادی) و دومی «وسائل الشیعه» نوشته محمد بن حسن حرعاملی (درگذشته ۱۱۰۴ قمری / ۱۶۹۳ میلادی). کار نوشتن کتاب «بحار الانوار» در زمان حکومت شاه سلیمان اول صفوی (سال‌های ۱۰۷۷ تا ۱۱۰۵ قمری) آغاز شد و پایان این کار بزرگ به دوره پادشاهی شاه سلطان حسین اول (سال‌های ۱۱۰۵ تا ۱۱۳۵ قمری) مربوط می‌شود. در این میان، مجلسی در سال ۱۰۸۹ قمری (۱۶۷۸ میلادی) توسط شاه سلیمان به مقام «شیخ‌الاسلامی» منصوب گردید و پس از درگذشت شاه سلیمان، شاه سلطان حسین نیز او را در این سمت نگه داشت.
انگیزه شخصی تألیف
مجلسی دلیل اصلی کار بزرگ خود را اینگونه بیان می‌کند: او می‌خواسته میراث علمی و نوشته‌های ارزشمند پیشینیان را از نابودی نجات دهد. این کتاب‌ها و نوشته‌ها به دلایل مختلفی در خطر از بین رفتن بودند؛ مانند دشمنی افراد فاسد، بی‌اعتنایی افراد نادان، حکومت پادشاهان گمراهی که با خاندان پیامبر مخالف بودند، رواج دانش‌های نادرست و همچنین کم‌اهمیتی نسبت به احادیث. در آن زمان، جامعه برای راهنمایی و هدایت، به‌شدت به این آثار نیاز داشت.
روش کار علامه مجلسی
روش کار مجلسی هرچند شباهت‌هایی به روش‌های پیشینیان دارد، اما دارای نوآوری‌های خاص خود نیز هست. او ابتدا موضوعات اصلی هر جلد از کتابش را مشخص می‌کرد و سپس برای هر موضوع، بخش‌های فرعی ایجاد می‌نمود. در ابتدای هر بخش، آیات قرآنی مرتبط با آن موضوع را فهرست می‌کرد که این روش بسیار شبیه به کارهای فیض کاشانی در کتاب الوافی است.
سپس برای هر آیه، تفسیری مناسب می‌نوشت که در آن از دیدگاه مفسران دیگر و همچنین توضیحات شخصی خود بهره می‌برد. او این کار را از جلد پنجم به طور جدی شروع کرد و در جلدهای هفتم و نهم، هنگام بحث درباره توحید و صفات خداوند، به اوج رساند.
در مرحله بعد، احادیث مربوط به هر بخش را زیر عنوان مربوطه قرار می‌داد و سند آنها را به صورت خلاصه نقل می‌کرد. هدف او از این خلاصه‌نویسی، جلوگیری از حجیم شدن کتاب یا تزئین بی‌دلیل آن بود، اما اسناد را به طور کامل حذف نکرد تا امکان بررسی و تحلیل آنها از بین نرود.
سپس توضیحات و شرح خود را بر احادیث می‌نوشت و در این بخش از نظرات دیگر اندیشمندان نیز استفاده می‌کرد و گاهی به نقل و نقد دیدگاه‌های آنها می‌پرداخت. او در انتخاب احادیث، تناسب کلی یا بخشی از حدیث با موضوع بخش را ملاک قرار می‌داد و در مواردی که حدیث را تقسیم می‌کرد، قول می‌داد متن کامل آن را در جای دیگری بیاورد. این توضیحات او در ده جلد آخر کتاب دیده نمی‌شود.
وفات علامه مجلسی
وقتی که او در بیست و هفتم ماه رمضان سال ۱۱۱۱ هجری قمری از دنیا رفت، روند فروپاشی حکومت صفوی هم آغاز شد. بدن پاکش را در کنار مسجد جامع اصفهان و در جوار قبر پدر دانشمندش، ملا محمد تقی مجلسی رحمة‌الله‌علیه، به خاک سپردند. به احترام او، مردم اصفهان یک هفته عزا گرفتند و مراسم سوگواری به یاد او برای مدت‌ها ادامه پیدا کرد.