صنعت نساجی، همان هنر و دانش تولید پارچه و لباس است که قدمتی به درازای تاریخ بشر دارد. این صنعت از هزاران سال پیش و با استفاده از مواد اولیه طبیعی مانند پنبه، پشم و ابریشم آغاز شد.
در گذشته‌های دور، تمام مراحل تولید پارچه، از ریسیدن نخ تا بافتن آن، با دست انجام می‌شد. این کار بسیار وقت‌گیر و پرزحمت بود. با گذشت زمان و به ویژه با وقوع انقلاب صنعتی، همه چیز دگرگون شد. اختراع ماشین‌آلاتی مانند “ماشین نخ‌ریسی” و “دستگاه بافندگی” باعث شد تولید پارچه بسیار سریع‌تر و در مقیاس انبوه انجام شود.
امروزه، صنعت نساجی بسیار پیشرفته و گسترده شده است. این صنعت نه تنها به تولید لباس، بلکه به ساخت محصولات متنوعی مانند ملحفه، فرش، حوله، کیسه‌های خواب و حتی پارچه‌های مورد استفاده در خودروسازی و ساختمان‌سازی می‌پردازد. مواد اولیه نیز علاوه بر منابع طبیعی، شامل الیاف مصنوعی و دست‌ساز بشر مانند پلی‌استر و نایلون شده‌اند.
در دنیای مدرن، این صنعت با چالش‌های مهمی مانند مدیریت پسماند و تأثیرات زیست‌محیطی روبرو است. به همین دلیل، گرایش به سمت روش‌های تولید پایدار و استفاده از مواد بازیافتی در حال افزایش است. در یک نگاه کلی، صنعت نساجی از ابتدا تاکنون، نقشی اساسی در تأمین یکی از básی‌ترین نیازهای انسان، یعنی پوشاک، داشته و همگام با پیشرفت تکنولوژی، به تکامل خود ادامه داده است.
صنعت نساجی چیست؟
نساجی در واقع همان بافندگی و ریسندگی است. این هنر، روشی برای ساخت پارچه محسوب می‌شود که در آن دو دسته نخِ مجزا به نام‌های تار و پود، در هم تنیده می‌شوند. نخ‌های تار در راستای طول پارچه و نخ‌های پود در جهت عرض آن قرار می‌گیرند. در ادامه، بیشتر با این صنعت آشنا خواهیم شد. با مدیر تولز همراه باشید.
صنعت نساجی، همهٔ مراحل ساخت الیاف، تبدیل آنها به نخ و سپس بافت نخ‌ها برای تولید پارچه را در برمی‌گیرد. علاوه بر این، کارهایی که بعد از بافت روی پارچه انجام می‌شود، مثل رنگرزی و چاپ طرح، نیز جزئی از این صنعت هستند. هرچند در گذشته فعالیت این صنعت فقط به تولید نخ محدود می‌شد، اما به تدریج گسترش یافت و همهٔ انواع لباس و پوشاک را نیز شامل شد.
تاریخچه صنعت نساجی
صنعت پارچه و لباس یکی از کهن‌ترین صنایع دنیاست، زیرا پس از خوراک و مسکن، پوشیدن لباس از نیازهای اصلی انسان به شمار می‌رود. شواهدی از بافندگی و تولید پارچه مربوط به عصر سنگ یافت شده‌است. در منطقه‌ای به نام موراوی نشانه‌های کمی از این کار دیده شده و در سوئیس نیز آثار روشنی از بافندگی در عصر نوسنگی کشف شده‌است.
«در حدود پنج هزار سال پیش از میلاد مردم غارنشین فلات ایران بر اثر تغییراتی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمنزارها به وجود آمد به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند و در تمدن آنها نسبت به دوران‌های پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. قدیمی‌ترین مردم دشت‌نشین، مردم محل سیلک نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی ایشان را در آن‌جا به دست آورده‌اند. ….. چون در همین محل مقداری دوک‌های سنگی و گِلین به دست آورده‌اند تصور می‌رود که مردم آن زمان با صنعت نساجی آشنایی داشته‌اند.»
در جریان انقلاب صنعتی، صنعت نساجی پیشرفت بسیار زیادی کرد و متحول شد.
کاربرد بیوتکنولوژی(زیست فناوری) در صنعت نساجی
استفاده از فناوری زیستی در صنعت پارچه و نساجی، قدمتی حدود صد سال دارد. شروع آن زمانی بود که از آنزیم‌های آمیلاز گرفته شده از جوانه غلات برای پاک کردن چسب نشاسته از روی پارچه استفاده شد. امروزه با پیشرفت دانش زیست‌فناوری، راه‌حل‌های مفید و مقرون‌به‌صرفه بیشتری برای تولید منسوجات ابداع شده است.
با رشد صنعت نساجی، کاهش هزینه‌ها در تولید انبوه بسیار مهم است. فناوری زیستی می‌تواند در همه مراحل تولید و پرداخت پارچه، از تهیه مواد اولیه تا تصفیه آب‌های آلوده کارخانه‌ها، به صرفه‌جویی در هزینه کمک کند. این فناوری نه تنها هزینه‌ها را کم می‌کند، بلکه با کاهش آسیب‌های ناشی از پاک‌کننده‌ها و مواد شیمیایی به طبیعت، به ایجاد صنعتی سازگار با محیط زیست منجر می‌شود.
با جایگزین کردن مواد شیمیایی معمول در صنعت نساجی با مواد بی‌خطرتر و کم‌ضررتر که با کمک فناوری زیستی تولید می‌شوند، هم مشکل آلودگی محیط زیست کمتر می‌شود و هم کیفیت و ثبات فرآیندهای تولید بهبود می‌یابد.
در حال حاضر، کاربرد اصلی زیست‌فناوری در نساجی بیشتر مربوط به استفاده از آنزیم‌هاست؛ مانند استفاده از آمیلاز برای آهارگیری، سلولاز برای پرداخت پارچه‌های نخی و سنگ‌شویی شلوار جین، و پروتئاز برای فرآوری پشم و ابریشم. همچنین آنزیم‌ها در ساخت پاک‌کننده‌ها نیز به کار می‌روند. پژوهشگران به دنبال گسترش استفاده از این فناوری در زمینه‌های دیگر نیز هستند و در این راه پیشرفت‌های خوبی در حال رخ دادن است.
مواد اولیه نساجی
مواد اولیه‌ای که برای ساخت پارچه و منسوجات به کار می‌روند، شامل انواع گوناگونی از الیاف طبیعی و مصنوعی، رنگ‌های شیمیایی، نفت خام و برخی مواد شیمیایی دیگر مانند مونو اتیلن گلایکول، ترفنالیک اسید خالص و پارازایلن هستند. این الیاف به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
۱. الیاف طبیعی با منشأ حیوانی: مانند پشم و ابریشم.
۲. الیاف طبیعی با منشأ گیاهی: مانند پنبه، کنف و کتان.
۳. الیاف معدنی: مانند آزبست و پنبهٔ نسوز.
۴. الیاف مصنوعی: مانند نایلون، پلی‌استر و اکریلیک.
هرچه هزینهٔ تهیه این مواد بیشتر شود، قیمت نهایی محصولات نساجی نیز به طور مستقیم افزایش می‌یابد. امروزه به دلیل تعرفه‌های گمرکی بر واردات مواد اولیه و همچنین الزامات استانداردسازی خطوط تولید، قیمت این مواد بالا رفته و این مسئله به یکی از نگرانی‌های اصلی تولیدکنندگان صنعت نساجی تبدیل شده است.
چرخه‌ی صنعت نساجی
⇐ چرخه‌ی پنبه
پنبه اصلی‌ترین و مهم‌ترین الیاف طبیعی در سراسر جهان به شمار می‌رود. در سال ۲۰۰۷، میزان تولید جهانی این محصول، ۲۵ میلیون تن بود که از ۳۵ میلیون هکتار زمین کشاورزی در بیش از پنجاه کشور مختلف به دست آمد. تبدیل پنبه خام به محصول نهایی پنج مرحله اصلی دارد:
1. **کاشت و جمع‌آوری**
2. **آماده‌سازی الیاف**
3. **ریسندگی** (تبدیل الیاف به نخ)
4. **بافندگی** (تبدیل نخ به پارچه)
5. **تکمیل و پرداخت** (دوخت، رنگرزی و چاپ روی پارچه برای تولید محصولات نهایی)
⇐ الیاف مصنوعی
الیاف ساختگی را می‌توان با کشیدن یک پلیمر در یک محیط مناسب به صورت نخ درآورد. در روش نخ‌ریسی تر (مثل ریون)، از یک مایع برای سفت کردن الیاف استفاده می‌شود. در روش نخ‌ریسی خشک (مانند استات و تری‌استات)، پلیمر در یک حلال حل می‌شود و با گرم کردن محفظه، این حلال بخار شده و از محفظه خارج می‌گردد. در روش نخ‌ریسی ذوبی (مثل نایلون و پلی‌استر)، پلیمر ذوب شده در معرض هوا یا گاز قرار گرفته و سپس سفت می‌شود. همه این الیاف می‌توانند طول بسیار زیادی داشته باشند.
⇐ الیاف طبیعی
الیاف طبیعی از منابع مختلفی در طبیعت به دست می‌آیند. این منابع می‌توانند جانوران، گیاهان یا حتی مواد معدنی باشند. برای نمونه، از جانورانی مانند گوسفند، بز، خرگوش و کرم ابریشم یا از گیاهانی مانند پنبه، کتان، کنف و سیزال می‌توان الیاف گرفت. همچنین برخی الیاف مانند آزبست از مواد معدنی استخراج می‌شوند.
الیاف گیاهی خود به چند دسته تقسیم می‌شوند: برخی مانند پنبه از دانه گیاه به دست می‌آیند؛ برخی مانند کتان، کنف و جوت از ساقه گیاه گرفته می‌شوند؛ و برخی دیگر مانند سیزال از برگ گیاهان استخراج می‌گردند.
تمامی این الیاف طبیعی، پیش از آنکه بتوان از آنها استفاده کرد، نیاز به یک مرحله پاکسازی و شستشوی کامل دارند تا برای تولید انواع محصولات آماده شوند.