پدر باستان‌شناسی ایران، عزت‌الله نگهبان، یکی از چهره‌های برجسته و تأثیرگذار در زمینهٔ کشف و حفظ میراث کهن این سرزمین است. او با تلاش‌های بی‌وقفه‌اش، نقش بسیار مهمی در شناسایی و معرفی تاریخ و تمدن ایران ایفا کرد.
کارهای او تنها به کاوش در مکان‌های تاریخی محدود نبود؛ او در زمینهٔ آموزش نسل جدید باستان‌شناسان و گسترش دانش باستان‌شناسی در ایران نیز بسیار کوشید. به‌خاطر عشق و تعهد عمیقش به فرهنگ و تاریخ ایران، خدمات او همواره نزد علاقه‌مندان به میراث فرهنگی، ارزشمند و فراموش‌نشدنی باقی خواهد ماند.
در دنیای باستان‌شناسی ایران، نام دکتر “عزت‌الله نگهبان” همچون ستاره‌ای درخشان می‌درخشد. از او به عنوان بنیانگذار و پدر باستان‌شناسی نوین ایران یاد می‌شود. این نوشتار، نگاهی به زندگی و آثار این شخصیت برجسته و تاثیرگذار خواهد داشت.
زندگی نامه عزت الله نگهبان
عزت‌الله نگهبان در اسفندماه سال ۱۳۰۴ به دنیا آمد. پدرش نمایندهٔ مردم اهواز در مجلس شورای ملی بود و به همین خاطر، خانوادهٔ او از اهواز به تهران نقل مکان کردند.
او تحصیلات ابتدایی را در مدرسه‌ای به نام «جمشید جم» گذراند که بعدها نام آن به «ایرج» تغییر یافت. برای ادامهٔ تحصیل در مقطع دبیرستان، تصمیم گرفت وارد مدرسه فنی آلمانی‌ها شود که به مدرسهٔ صنعتی معروف بود. پس از شرکت در آزمون ورودی، در رشته‌های مهندسی برق و مکانیک پذیرفته شد؛ اما پس از یک سال، مدرسهٔ آلمانی در تهران تعطیل شد و در نتیجه عزت‌الله تحصیلاتش را در دبیرستان «فیروز بهرام» پی گرفت.
او در سال ۱۳۲۸ مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد و پس از آن برای تحصیل در رشتهٔ باستان‌شناسی به آمریکا رفت. دورهٔ کارشناسی ارشد را در دانشگاه شیکاگو آغاز نمود و پس از پنج سال، با دفاع از پایان‌نامه‌ای با عنوان «سیر سفال نخودی رنگ در خوزستان» تحت راهنمایی پروفسور «دونالد مک‌کان»، موفق به دریافت مدرک فوق‌لیسانس شد.
در همین دوران اقامت در آمریکا، عزت‌الله که اکنون جوانی فرهیخته و بااطلاع شده بود، با «میریام لوئیس میر» آشنا گردید. او که اصلیت آمریکایی داشت، در رشتهٔ کتابداری تحصیل می‌کرد. یک سال بعد، این دو با یکدیگر ازدواج کردند.
پس از بازگشت به ایران، دکتر نگهبان با عنوان دانشیار در دانشگاه تهران مشغول به کار شد. این پیشنهاد کاری را کلنل وزیری به او ارائه کرده بود. وی در سال ۱۳۴۵ موفق به دریافت مدرک دکترای افتخاری از دانشگاه تهران شد.
عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۵۷ از دانشگاه تهران بازنشسته شد و به شهر فیلادلفیا در آمریکا رفت. او در سال‌های باقی‌مانده از عمر پربارش، به پژوهش و چاپ آثار گوناگون در زمینهٔ باستان‌شناسی پرداخت. در این دوره، دکتر نگهبان توانست در کنفرانس‌های متعددی در آمریکا شرکت کند و مقالات بسیاری ارائه دهد. همچنین کتاب‌ها و نوشته‌های ارزشمندی از خود به جای گذاشت.
بیشتر بخوانید: درباره علم باستان شناسی
فعالیت‌ها در ایران
دکتر نگهبان در سال ۱۳۳۶، یعنی قبل از اینکه مدرک دکترای خود را بگیرد، پیشنهاد داد که مؤسسه‌ای برای باستان‌شناسی در دانشگاه تهران ایجاد شود. این ایده با استقبال زیادی روبرو شد و در نهایت این مؤسسه تا سال ۱۳۳۸ شروع به کار کرد. ایشان در سال ۱۳۵۶ به عنوان رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انتخاب شد و تا پایان دوران کاری خود در این سمت باقی ماند. از مهم‌ترین کارهای او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
– تشکیل گروه‌های عملی و اردو برای آموزش دانشجویان باستان‌شناسی
– مشارکت مؤسسه باستان‌شناسی در برنامه‌ها و همایش‌های علمی دانشگاه شرق‌شناسی شیکاگو
– همکاری با رابرت بریدوود در کاوش‌های محوطه ماهیدشت در کرمانشاه (پس از پایان کار، رابرت بریدوود تمام ابزار و تجهیزات خود را به مؤسسه باستان‌شناسی دکتر نگهبان بخشید).
– تصویب یک قطعنامه بین‌المللی در سال ۱۳۴۷ برای جلوگیری از قاچاق آثار باستانی و کاوش‌های غیرقانونی
– راه‌اندازی یک پایگاه دائمی کاوش در قزوین برای پژوهش‌های دانشجویان باستان‌شناسی
– جستجو و کاوش در محوطه مارلیک واقع در رودبار
– جستجو و کاوش در محوطه هفت‌تپه در استان خوزستان و جلوگیری از حفاری‌های گروه فرانسوی
– افزودن واحدهای درسی جدید و علمی به برنامه دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران
آثار عزت الله نگهبان
معماری هفت‌تپه
آشنایی با تمدن و تاریخ ایلام
کشف جام طلایی در کاوش‌های مارلیک
نگاهی به تلاش‌های باستان‌شناسی در ایران
نگاهی کوتاه به کاوش‌های مارلیک
اهمیت کاوش‌های هفت‌تپه در تاریخ ایران
سیر دگرگونی زبان‌های ایرانی
دکتر عزت‌الله نگهبان، پس از یک سانحه رانندگی جدی در آمریکا، دچار مشکلات ناشی از این حادثه شد. در ادامه، به بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون مبتلا گردید. او پس از یک عمر تلاش ارزشمند علمی و فرهنگی، در ۸۳ سالگی در بهمن‌ماه ۱۳۸۷ چشم از جهان فروبست. یاد این استاد برجسته همواره در میان جویندگان دانش و فرهنگ زنده خواهد ماند.