سوره دخان، یکی از سوره‌های بخش پایانی قرآن کریم است که در شهر مکه بر پیامبر(ص) نازل شده است. دلیل نامگذاری این سوره به “دخان” (به معنای دود) به داستانی اشاره دارد که در آیات آن آمده است.
در این سوره، به روزی اشاره شده که آسمان با دودی آشکار و قابل مشاهده پوشیده می‌شود. این دود، همه مردم را در بر می‌گیرد و باعث می‌گردد که آنان درد و رنج را احساس کنند. در این لحظه سخت، مردم به درگاه خداوند دعا کرده و تقاضای رهایی می‌کنند و وعده داده می‌شود که این عذاب موقتی، از افراد باایمان برداشته خواهد شد.
سوره دخان، مردم را به تفکر در نشانه‌های خدا در آفرینش آسمان‌ها و زمین دعوت می‌کند و سرنوشت تلخ گروهی که ایمان نیاوردند (مانند قوم فرعون) را یادآوری می‌نماید. در مقابل، سرنوشت نیک کسانی که از گناهان خود پرهیز کرده و به خدا ایمان آورده‌اند را نیز بیان می‌کند. در پایان، بر قدرت بی‌پایان خداوند و روز قیامت تاکید می‌شود که همه انسان‌ها در برابر او گردآوری خواهند شد.
سوره دخان، چهل و چهارمین بخش قرآن کریم است که در شهر مکه بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است. محتوای اصلی این سوره حول سه موضوع بنیادین می‌چرخد: توحید و یگانگی خداوند، مسئله معاد و زندگی پس از مرگ، و همچنین جایگاه و اهمیت خود قرآن. در این نوشته، به بررسی این سوره می‌پردازیم و درباره دلیل نامگذاری آن، اهداف و درونمایه‌های اصلی، ویژگی‌های برجسته و پاداش خواندن آن، و نیز برخی از آیات معروفش سخن خواهیم گفت.
معرفی سوره دخان
سوره دخان شصت و چهارمین سوره‌ای است که بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد و در قسمت 25 قرآن جای گرفته است.
این سوره جزو گروه سوره‌های حوامیم محسوب می‌شود و از نظر اندازه در دسته سوره‌های مثانی قرار دارد.
توضیح: سوره‌های حوامیم به سوره‌هایی گفته می‌شود که با حروف جدا «حم» شروع می‌شوند.
سوره‌های مثانی نیز سوره‌هایی هستند که پس از سوره‌های طولانی قرآن می‌آیند.
در این سوره پربار، داستان زندگی حضرت موسی علیه‌السلام بیان می‌شود: مأموریت او برای هدایت قوم بنی‌اسرائیل، بیرون آوردن آنان از سرزمین مصر، عبور ایمن از دریا و نجات یافتن، برتری دادن به آنان بر دیگر مردمان و نابودی فرعونیان (آیات ۱۵ تا ۳۲).
همچنین، یکی از کارهای سفارش‌شده برای شب ۲۳ ماه رمضان (شب قدر)، خواندن این سوره است.
علت نام گذاری سوره دخان
«دخان» در زبان عربی به معنای «دود» است. این سوره به این نام خوانده می‌شود، چون در آیه دهم آن، به یکی از نشانه‌های روز قیامت اشاره شده که همان «دخان» یا دود است. این سوره با نام «حم دخان» هم شناخته می‌شود.
توضیح: همه سوره‌هایی که با «حم» شروع می‌شوند، معمولاً به همین شکل نامگذاری می‌شوند؛ یعنی «حم» به ابتدای نام سوره اضافه می‌گردد. برای مثال: «حم زخرف»، «حم سجده» و… بنابراین، این شیوه نامگذاری فقط مربوط به سوره دخان نیست.
اهداف سوره دخان
سوره دخان، مانند دیگر سوره‌های مشابه خود، بر پایه‌های ایمان و اعتقادات تمرکز دارد. ویژگی اصلی این سوره، هشدارهای شدید و تهدیدآمیز به کافران است. این سوره به آنان هشدار می‌دهد که اگر بر سرکشی و انکار خود پافشاری کنند، به عذاب‌های سخت دنیا و آخرت دچار خواهند شد. همچنین برای عبرت گرفتن، داستان نابودی قوم فرعون را بیان می‌کند تا شاید آنان پند بگیرند و به راه راست بازگردند.
محتوای سوره دخان
سوره دخان در اصل به کسانی که روز قیامت و قرآن را انکار می‌کنند، هشدار می‌دهد. محتوای این سوره با اشاره به ویژگی‌های قرآن و یادآوری داستان حضرت موسی و قوم فرعون، سعی در بیدار کردن افرادی دارد که حقایق قرآن و معاد را نمی‌پذیرند. در ادامه نیز تأکید می‌کند که اگر این هشدارها را نادیده بگیرند، عذابی دردناک در انتظارشان خواهد بود.
به طور خلاصه، محتوای سوره دخان را می‌توان اینگونه بیان کرد:
– سوگند به قرآن روشن‌گر، نازل شدن قرآن در شب قدر برای راهنمایی مردم، رحمت خداوند که باعث فرستادن قرآن و پیامبران شده، و توصیف پروردگار جهان (آیات ۱ تا ۸)
– بیان سرانجام کسانی که حق را انکار می‌کنند و نزول عذاب بر آنان (آیات ۹ تا ۱۶)
– روایت داستان حضرت موسی و فرعون، دعوت موسی به پرستش خدای یکتا و مقاومت فرعونیان در برابر آن، مأموریت موسی برای نجات قومش از مصر، عبور ایمان‌آورندگان از دریا و نابودی فرعونیان، برتری یافتن این قوم در زمان خود و آزمایش آنان با معجزات الهی (آیات ۱۷ تا ۳۳)
– استدلال‌های مشرکان درباره انکار معاد و زنده شدن پس از مرگ، اشاره به نابودی امت‌های گذشته که گناهکار و منکر بودند، و اخطار به مشرکان درباره عذاب الهی (آیات ۳۴ تا ۴۲)
– توصیف عذاب روز قیامت برای گناهکاران (آیات ۴۳ تا ۵۰)
– توصیف نعمت‌های بهشت برای افراد پرهیزگار (آیات ۵۱ تا ۵۷)
– بیان دلیل نازل شدن قرآن به زبانی روشن و گویا؛ برای اینکه گناهکاران بیدار شوند و هشدار به آنان در صورت مخالفت با قرآن (آیات ۵۸ و ۵۹)
فضایل، خواص و ثواب قرائت سوره دخان
فواید و پاداشی که خواننده سوره دخان به دست می‌آورد را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:
– بخشیده شدن گناهان به خاطر خواندن همیشگی این سوره در شب‌های جمعه
– در قیامت در کنار افراد باایمان حاضر شدن، زیر سایه عرش خدا قرار گرفتن، آسان شدن حسابرسی اعمال و دریافت نامه اعمال با دست راست، برای کسی که این سوره را در نمازهای واجب و نافله بخواند.
– بالا رفتن معنویات، پیدا کردن آرامش درونی و بهبود زندگی با تفکر و تأمل در آیات سوره دخان
آیات مشهور سوره دخان
آیاتی که در این سوره بسیار شناخته شده‌اند، این موارد هستند:
ارث رسیدن نعمت‌های دنیا به اقوام دیگر (آیات 25 تا 28)
آنها باغ‌های سرسبز، چشمه‌های جاری، کشتزارهای پربار و جایگاه‌های باشکوه و پرنعمتی را که در آن زندگی می‌کردند و از آن همه لذت می‌بردند، پشت سر گذاشتند. این بود سرنوشت آنان! و ما همه این نعمت‌ها را به مردمی دیگر سپردیم. نه آسمان بر آنان اشک ریخت و نه زمین، و هیچ فرصت جبرانی به آنان داده نشد.
این آیات در مورد فرعونیان نازل شده است که دعوت حضرت موسی(ع) را نپذیرفتند و سرانجام غرق شدند و تمام دارایی و نعمت‌هایی که داشتند، به دیگران رسید.
پایان کار همه کسانی که در باورها و روش زندگی خود تغییری ایجاد نمی‌کنند و به فرمان‌های خداوند توجهی ندارند، همین گونه خواهد بود. هرچند قدرت و شکوه زیادی داشته باشند، در پایان همه آن را از دست می‌دهند و در پیشگاه الهی برای پاسخگویی درباره کارهایشان حاضر می‌شوند.
مقام امین و جایگاه امن برای پرهیزکاران (آیه 51)
إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ
ترجمه: پرهیزکاران در جایگاه امنی خواهند بود.
در آیات ۵۱ تا ۵۷، ویژگی‌های جایگاه امن پرهیزکاران بیان می‌شود. در این آیات آمده است:
«در میان باغ‌ها و چشمه‌ها؛ آنها لباس‌هایی از حریر نازک و ضخیم می‌پوشند و در مقابل یکدیگر می‌نشینند؛ اینچنین‌اند بهشتیان؛ و آنها را با «حور العین» تزویج می‌کنیم! آنها در آنجا هر نوع میوه‌ای را بخواهند در اختیارشان قرار می‌گیرد، و در نهایت امنیت به‌سر می‌برند! هرگز مرگی جز همان مرگ اول [که در دنیا چشیده‌اند] نخواهند چشید، و خداوند آنها را از عذاب دوزخ حفظ می‌کند؛ این فضل و بخششی است از سوی پروردگارت، این همان رستگاری بزرگ است!»
پرهیزکاران در بهشت از هرگونه ناراحتی و آسیب در امان هستند. در روایات نیز اشاره شده که این جایگاه امن، حتی در دنیا هم نمود دارد؛ زیرا کسانی که از خدا می‌ترسند و به او پناه می‌برند، همواره تحت حمایت او قرار می‌گیرند و در آرامش به سر می‌برند.
در پایان، به آثار و برکات سوره حدید نیز اشاره شده است.