ساز چنگ را بیشتر بشناسید

پربازدیدترین این هفته:

دیگران در حال خواندن این صفحات هستند:

اشتراک گذاری این مطلب:

ساز چنگ معمولاً به خاطر فرم ظاهری و شیوه‌ی نواختن منحصربه‌فردش، یک ساز خاص و متمایز شناخته می‌شود. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز می‌خواهیم شما را بیشتر با این ساز دلنشین آشنا کنیم. همراه ما بمانید.

معرفی ساز چنگ

چنگ در زبان‌های مختلف نام‌های گوناگونی دارد: در ایتالیایی و اسپانیایی “Arpa”، در آلمانی “Harfe”، در فرانسه “Harpe” و در انگلیسی “Harp” خوانده می‌شود. این ساز زهی، شکلی تقریباً مثلثی دارد و معمولاً از چوب‌هایی مانند افرا و گردو ساخته می‌شود. چنگ در اندازه‌های مختلفی تولید می‌شود، به همین دلیل تعداد سیم‌های آن می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم متغیر باشد.

چنگ یک ساز زهی است که با انگشتان دست نواخته می‌شود. در بیشتر نقاط جهان، روش معمول نواختن آن با هشت انگشت است، اما بر اساس شواهد و مدارک تاریخی به‌جای‌مانده از ایران باستان، نوازندگان چنگ در ایران از ده انگشت خود برای نوازندگی استفاده می‌کرده‌اند.

این ساز، یکی از سازهای کهن و باستانی محسوب می‌شود و در کنار ساز عود (بربت)، از مشهورترین سازهای رایج در ایران باستان بوده است.

تاریخچه ساز چنگ

منشأ ساز چنگ به کمان بازمی‌گردد. زمانی که تیری از کمان رها می‌شد، زه آن به لرزه درمی‌آمد و صدای خفیفی تولید می‌کرد. نخستین چنگ‌ها در واقع شبیه یک کمان ساده بودند که از چوب یا نی ساخته می‌شدند و یک زه میان دو سر آن کشیده شده بود.

به طور کلی، چنگ تاریخچه‌ای بسیار کهن دارد. در دوران باستان، اندازه این ساز اغلب بسیار بزرگ بود و شواهدی از آن در آرامگاه پادشاهی اور به دست آمده است.

قدمت این ساز به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. این چنگ‌ها معمولاً با نقش‌ها و تندیس‌های گوناگونی آراسته می‌شدند که یکی از معروف‌ترین این تزئینات، سر گاو بود.

ساز معابد و مراسم های مذهبی

ساز چنگ در نیایشگاه‌ها و آیین‌های دینی مختلف به کار می‌رفته و شمار زیادی نقاشی‌های تاریخی نیز این موضوع را تأیید می‌کنند. به همین دلیل می‌توان ریشه‌ی این ساز زهی را به روزگاران بسیار کهن ارتباط داد.
در سنگ‌نگاره‌های «طاق بستان» نیز چنگ‌نوازانی دیده می‌شوند که روی قایق، برای پادشاه ساسانی که به شکارگاه آمده، چنگ می‌نوازند.
در زمان ساسانیان، چنگ شناخته‌شده‌ترین و محبوب‌ترین ساز به شمار می‌آمد. چنگ‌هایی که در نقش‌های برجای‌مانده از دوره‌های متأخر تاریخ بابل و آشور دیده می‌شوند، از نظر شکل، طرز در دست گرفتن و نواختن، با چنگ‌های دوره‌های قدیم تفاوت زیادی دارند و بر شمار سیم‌های آن نیز افزوده شده است. جعبه صوتی این گونه چنگ‌ها گاهی راست و بدون خمیدگی و در موارد دیگر، منحنی شکل بوده است.

توصیه می‌شود به مطالعه مقاله انواع حق امتیاز در موسیقی و نحوه محاسبه آن ادامه دهید.

چنگ در هنر

در شاهنامه فردوسی هم بارها از این ساز یاد شده است. «نکیسا» که از نوازندگان نامدار دربار خسروپرویز بود، در نواختن آن استاد بود.
در نقش‌های طاق بستان، روی یک قایق، پنج نوازنده چنگ دیده می‌شود. همچنین در قایقی که پادشاه مشغول شکار است، نوازنده‌ای در حال نواختن است که به گمان زیاد «باربد» است. در آن دوره، چنگ معمولاً بین «هفت تا یازده سیم» داشته است.
آخرین چنگ‌نواز برجسته ایرانی در دوره صفویه، شخصی به نام “سلطان محمد چنگی” بود و امروزه دیگر استاد مسلم و ماهری در نواختن چنگ در ایران وجود ندارد.
در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای دوباره ساختن این ساز انجام شده است. افرادی مانند عبدالعلی باقری‌نژاد، مجید ناظم‌پور و سیامک مهرداد در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از چنگ را بازسازی کرده‌اند.

ساختمان چنگ

این ساز یک قاب سه‌ضلعی است. ضلع پشتی آن جعبه‌ای است که صدای ساز را تقویت می‌کند. ضلع بالایی به شکل یک خط منحنی است و سیم‌ها روی آن بسته می‌شوند. ضلع جلویی نیز مانند یک ستون محکم، دو ضلع دیگر را نگه می‌دارد.

سیم‌ها معمولاً از روده گوسفند ساخته می‌شوند و برای صدای بم از فولاد استفاده می‌شود. هر سیم یک نت موسیقی تولید می‌کند. تعداد سیم‌ها حدود ۵۰ عدد است و همه آنها به موازات ستون جلویی کشیده شده‌اند.

هر گروه متوالی از هفت سیم، با رنگ‌های متفاوت ساخته شده و این الگوی رنگی در هفت سیم بعدی دقیقاً تکرار می‌شود. سیم‌ها با فواصل «دیاتونیک» کوک می‌شوند.

مجموعه هفت سیم اصلی در حالت عادی، نت‌های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل» و «سی بمل» را تولید می‌کنند. به همین دلیل، همه سیم‌های «دو بمل» همرنگ، همه سیم‌های «ر بمل» همرنگ و به همین ترتیب بقیه سیم‌ها همرنگ یکدیگر ساخته شده‌اند.

اگر به این موضوع علاقه دارید، حتماً فرهاد بادپا مدرس دف / تنبک / سازهای کوبه‌ای / ریتم را بخوانید.

برای اطلاعات بیشتر، به مقاله حق امتیاز در موسیقی (Music Royalty) به چه معناست؟ مراجعه کنید.

در انتهای پایینی جعبه تقویت‌کننده صدا (ضلعی که به نوازنده نزدیک‌تر است)، در جلوی پای راست ۴ پدال و در جلوی پای چپ ۳ پدال قرار دارد.

هر کدام از این پدال‌ها با فشار اول و قرار گرفتن در شکاف اول، صدای تمام سیم‌های همنام (مثلاً همه دو بمل‌ها یا همه ر بمل‌ها) را نیم پرده کروماتیک بالا می‌برد (برای مثال، «دو بمل» را به «دو» تبدیل می‌کند). اگر پدال را دوباره فشار داده و در شکاف دوم ثابت کنیم، نت مربوط دوباره نیم پرده کروماتیک بالا می‌رود (برای مثال، نت «دو» به «دو دیز» تبدیل می‌شود.)