چگور که با نامهای چوگور، چغور و قوپوز نیز شناخته میشود، یک ساز زهی و مضرابی است که تاریخچهای بسیار قدیمی در منطقه آذربایجان دارد. این ساز معمولاً توسط عاشیقهای آذربایجانی نواخته میشود. چگور از نظر ظاهری شبیه سازهایی مانند باغلاما، دوتار و تنبور است؛ اما در عین حال ویژگیهای خاص و منحصربهفردی دارد که آن را از سایر سازهای مشابه کاملاً متمایز میکند. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، به بررسی همهی خصوصیات ساز چگور میپردازیم.
ساختار ساز چگور
ساز چگور در مناطق گوناگونی مانند ساوه، قزوین، همدان، میان ایل قشقایی و در آذربایجان، با کمی تفاوت در ساخت ساخته میشود؛ اما در کل، شکل و ساختمان اصلی آن در همه جا یکسان است. کاسه این ساز شبیه به یک نیمهگلابی بزرگ است، از چند ترکه تشکیل شده و حجم بیشتری نسبت به کاسهٔ ساز سهتار دارد.
عدد ۹ در فرهنگ عاشیقی از جایگاه ویژهای برخوردار است و این اهمیت در ساخت چگور نیز دیده میشود. در شکل اصلی و قدیمی این ساز، از ۹ ترکه، ۹ سیم و ۹ دستان استفاده میشد. اما امروزه معمولاً تعداد ترکهها و دستانها به ۱۱ تا ۱۳ عدد افزایش یافته و تعداد سیمها نیز به ۷ یا ۸ عدد کاهش پیدا کرده است.
جنس کاسه و صفحهٔ رویی چگور از چوب درخت توت است و دستهٔ آن از چوب درخت زردآلو ساخته میشود. قطعهای به نام شیطانک که در ساز به کار رفته، معمولاً از جنس استخوان گاو است. دستانها در نمونههای امروزی بیشتر از جنس پلاستیک هستند و گوشیها و سیمگیرها نیز از چوب درختان گردو و شمشاد ساخته میشوند.
نحوه نواختن ساز چگور
ساز چگور معمولاً بین ۱۱ تا ۱۳ پرده اصلی یا نیمپرده دارد. پرده اول آن معمولاً به صورت کرن یا ربعپرده است. وقتی قرار است قطعههای ترکی نواخته شود، بیشتر از پردههای اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم استفاده میشود. در بعضی مقامها نیز نوازنده با انگشت شست خود بر روی ۶ سیم بالایی (که به آنها سیمهای واخوان میگویند) پرده میگیرد.
عاشیقها که نوازندگان آذربایجانی هستند و اوزانها که نوازندگان ترکیهاند، معمولاً در نواختن سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند. صدای ضربهای این ساز شبیه به تاخت اسب است و این حال و هوا را تداعی میکند. برخی از چگورنوازان، به ویژه عاشیقهای همدان، در حین نواختن، داستانهایی نیز تعریف میکنند. این رسم بیشتر در جشنهای عروسی دیده میشود.