اگر به موسیقی ایرانی علاقهمند باشید، حتماً با برخی از واژههای تخصصی آن نیز روبرو شدهاید. یکی از واژههای کلیدی و پرکاربرد در این حوزه، «گوشه» است. برای آشنایی بیشتر با این مفهوم، پیشنهاد میکنیم ادامه این نوشته را دنبال کنید.
مفهوم گوشه در موسیقی
موسیقی سنتی ایران بر پایه قواعد و چارچوب مشخصی بنا شده که به آن ویژگیهای منحصر به فرد و تفاوتهایی در مقایسه با دیگر سبکهای موسیقی در جهان میبخشد. بخش اصلی این چارچوب در موسیقی ایرانی بر سه پایهی گوشه، دستگاه و ردیف استوار است. در این نوشته قصد داریم به طور ویژه به توضیح مفهوم گوشه بپردازیم.
در نظریهی موسیقی ایرانی، ردیف به مجموعهای از نغمهها و ملودیها گفته میشود و هر کدام از این ملودیها یک گوشه نامیده میشوند. هر گوشه بخشی از یک یا چند دستگاه یا آواز محسوب میگردد.
گوشهها در ساختن قطعات موسیقی کاربرد دارند. آنها معمولاً به صورت ثابت و مشخص برای آموزش ردیف استفاده میشوند، اما در هنگام اجرا میتوانند نقطهی آغاز بداههنوازی و آفرینش ملودیهای تازه باشند.
گوشه یا تیکه
آهنگی که در محدودهی چهار نت اجرا میشود و دامنهی آن از چند نت بیشتر نیست. جابجایی همین نتهای محدود با زمانهای کشش متفاوت، آهنگ اصلی آن گوشه را میسازد. به یاد داشته باشیم که هر گوشه دو نت ویژهی شاهد و ایست خود را دارد.
معنای گوشه در موسیقی ایرانی همیشه یکسان نبوده و به ویژه پس از دگرگونی مقام به دستگاه، مفهوم آن تغییر کرده است. شمار گوشهها نیز در ردیفهای گوناگون، یکسان نیست.
تعریف گوشه را میتوان به شکل دیگری نیز بیان کرد:
“گوشه آهنگی است که در فاصلهی یک دانگ یا یک پنجم اجرا میشود و معمولاً از چند نت فراتر نمیرود و در این چند نت تغییر محسوسی ایجاد نمیشود؛ بنابراین نمیتوان برای آن گام مشخصی در نظر گرفت.
گوشهها بخشهای کوچکتر و اجزای دیگری ندارند و آنچه قابل تشخیص است، نتهای شاهد و ایست برای آنها میباشد.”
هر نغمه از چندین گوشه تشکیل شده است؛ برای مثال، گیلکی و کردبیات و دوبیتی از گوشههای نغمهی دشتی هستند.