سازهایی مانند نی، فلوت، شمشال و موارد مشابه، با دمیدن هوا در بخشی از ساز به صدا درمیآیند. این سازها در انواع گوناگونی ساخته میشوند و به دلیل ساختار و ویژگیهای متفاوتشان با یکدیگر فرق دارند. در ادامه این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با ساز شمشال که به عنوان مادر سازهای بادی شناخته میشود، آشنا خواهید شد.
ساز شمشال
شمشال یک ساز بادی و نوعی نی فلزی است که در منطقه کردستان از دیرباز نواخته میشود. این ساز در گذشته بیشتر چوپانان از آن استفاده میکردند و تاریخچه بسیار طولانی دارد. به همین دلیل، برخی آن را ریشه و الگوی بسیاری از سازهای بادی دیگر میدانند.
شمشال مادر سازهای بادی
موسیقی کردی از گذشتههای دور تا به امروز، همواره طرفداران فراوانی داشته و هر کسی که به آن گوش میدهد، مجذوب آن میشود. قوم کرد بیش از شش هزار سال است که شهرنشینی را تجربه کردهاند و به باور هنرمندان این سرزمین، ساز شمشال کهنترین سازی است که با زندگی مردم کرد پیوند خورده است.
موسیقی کردی حال و هوایی داستانگونه دارد و انگار با هر نُت و آوایی، تاریخ و رنجهای این قوم را بازگو میکند.
کارشناسان موسیقی کردی معتقدند که این موسیقی برای پاسداری از زبان، ادبیات، فرهنگ، داستانها و در یک کلام، تمدن و گذشته مردم کرد پدید آمده و در واقع روایتکننده فرهنگ مردمان کرد است.
سرزمین کردستان زادگاه بسیاری از خوانندگان و نوازندگان مشهور ایران است. به گونهای که دستگاههای موسیقی ایرانی مانند ماهور، شور، نوا، همایون، سهگاه، چهارگاه و راستپنجگاه و همچنین گوشههای موسیقی بسیاری که همراه با این آوازها به کمال رسیدهاند، در این دیار متولد شدهاند.
سازهایی مانند نی، سرنا، نایه، دهل، دف، تنبک، تنبور، کمانچه، دیوان و شمشال بخشی از سازهای موسیقی کردی هستند که ریشه در قلب کردستان دارند و نبود هر یک از آنها، موسیقی این منطقهٔ هنرپرور را ناقص میکند.
ساختمان شمشال
شمشال یکی از کهنترین و پرکاربردترین سازهای منطقه کردستان است و برای نواختن مقامها و آهنگهای محلی از آن استفاده میشود.
این ساز از یک لوله فلزی تشکیل شده که روی آن شش سوراخ و در پشت آن یک سوراخ قرار دارد. طول شمشال حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر و پهنای آن نزدیک به ۱٫۷۵ سانتیمتر است.
از شمشال در جشنهای عروسی و مراسم شاد برای همراهی با آواز و رقص کردی استفاده میکنند. گاهی با سازهای دیگری مانند تنبک و دف همنوازی میکند و گاه هم به تنهایی نواخته میشود. این ساز در مراسم سوگواری نیز به کار میرود.
صدای شمشال
این ساز از نظر نوع صدا و گسترهی صوتی، در دستهی سازهای با صدای پایین و عمیق قرار میگیرد و دارای یک طنین و رنگ آوای ویژه و مخصوص به خود است.
طریقهٔ نوازندگی
وقتی نوازنده ساز را روی لبهایش میگذارد و با ایجاد یک فاصلهٔ کوچک بین لبها، جریان هوا را به لبهٔ بالایی ساز میرساند، صدا به وجود میآید. معمولاً نوازندگان شمشال، صدایی به نام بم ترکیبی ایجاد میکنند که در آن، نتهای بم و زیر ساز با مهارت بسیار در هم میآمیزند.
یکی از ویژگیهای کلیدی شمشال که در اجرا بسیار کاربرد دارد، تکنیک تنفس برگردان است. در این روش، نوازنده باید آنقدر ماهر باشد که همزمان از راه بینی نفس بکشد و از هوای ذخیره شده در دهانش برای نواختن استفاده کند تا صدای ساز قطع نشود. این کار باعث میشود نوای ساز پیوسته باشد و تداوم پیدا کند.
طرز ساختن شمشال در گذشته
در گذشته، ساز شمشال را از چوب، نی و حتی استخوان بال پرندههایی مانند عقاب درست میکردند. روش ساخت آن در زمانهای قدیم به این شکل بود:
ابتدا یک تکه نی به طول چهل تا پنجاه سانتیمتر میبریدند و داخل آن شیر میریختند. پس از آن که شیر جذب نی میشد، نی را روی لانهٔ مورچهها میگذاشتند تا مورچهها مواد داخل آن را کامل بخورند و فقط یک پوستهٔ بسیار نازک و سبک از نی باقی بماند.
برای این که نی هم زیباتر شود و هم محکمتر، یک قطعه چوب تر از درخت آلبالوی وحشی به اندازهٔ ضخامت شمشال آماده میکردند. سپس پوست آن چوب را به شکل حلقههای مساوی برش میدادند و این حلقهها را با فاصلههای دلخواه روی نی قرار میدادند. این کار هم زیبایی ساز را بیشتر میکرد و هم استحکام آن را چند برابر مینمود.
جالب است بدانید که هوایی که داخل نی جریان پیدا میکند، تأثیر زیادی روی کیفیت صدای شمشال میگذارد.
در مرحلهٔ آخر، در فاصلهٔ چهار سانتیمتری از انتهای نی، حدود شش یا هفت سوراخ به قطر نیم سانتیمتر ایجاد میشد که فاصلهٔ هر سوراخ از دیگری معمولاً سه سانتیمتر بود.
بهترین نوع شمشال را معمولاً خود نوازندهاش میسازد.