ویولن سل یک ساز زهی است که با آرشه نواخته میشود و عضوی از خانواده ویولن به شمار میرود. از نظر محدوده صوتی، این ساز در میانهٔ اعضای این خانواده قرار میگیرد. این ساز را در فرانسوی و ایتالیایی ویولن سل و در انگلیسی چلو مینامند. صدای آن عمیق، جذاب و بسیار دلنشین است. در ادامه این نوشته در وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با ساز ویولن سل آشنا خواهید شد.
آشنایی با ساز ویولن سل
ویولن سل سازی است با ابعاد بزرگ و وزن نسبتاً سنگین. به همین دلیل، نوازنده هنگام اجرا روی یک صندلی مینشیند و ساز را با کمک یک میله فلزی که در پایین آن قرار دارد، روی زمین و بین پاهای خود ثابت نگه میدارد.
این ساز از ویولن و ویولا (ویولن آلتو) بزرگتر است. از ویولن سل هم به صورت تکنوازی (سُلو) و هم در گروههای موسیقی مانند ارکسترهای مجلسی و سمفونیک استفاده میشود.
ویولن سل به عنوان یک عضو ثابت و استاندارد در ارکسترها شناخته میشود و معمولاً در بخش صدای باسِ سازهای زهی قرار میگیرد. علاوه بر این، در بسیاری از گروههای موسیقی دیگر نیز حضور دارد. آثار زیادی مانند کنسرتو و سونات برای این ساز تصنیف شده است.
تا پایان قرن هفدهم، از ویولن سل بیشتر به عنوان ساز همراه و برای اجرای نتهای بم در ارکستر استفاده میشد. به تدریج با آشکار شدن قابلیتهای فوقالعاده این ساز در اجرای ملودی و تکنوازی، کاربرد آن گستردهتر شد.
کوک سیم
سیمهای این ساز از نازک به کلفت، با این نتها کوک میشوند: سیم اول «لا»، سیم دوم «ر»، سیم سوم «سل» و سیم چهارم «دو». کوک سیمهای ویولنسل یک اکتاو پایینتر از ویولا است.
به خاطر گستردگی محدوده صدای این ساز، نتنویسی آن با سه کلید مختلف انجام میشود: نتهای بخش بم با کلید «فا» در خط چهارم، نتهای بخش میانی با کلید «دو» در خط چهارم و نتهای بخش زیر با کلید «سل» نوشته میشوند.
اجزای ساز ویولن سل یا چلو
بدنه ساز ویولنسل یا چلو
ابعاد ساز حدود ۷۵.۵ سانتیمتر است و شکل آن مانند یک جعبه میباشد.
بدنه اصلی ویولنسل که به آن «شکم» ساز میگویند، دارای دو سوراخ صوتی به شکل حرف F است. همچنین پشت ساز و دیوارههای کناری آن بخشهای مهمی از بدنه هستند.
سیمهای ویولنسل معمولاً چهار عدد است و طول بخش مرتعش هر سیم بین ۶۸ تا ۷۰ سانتیمتر است. این سیمها با فاصلههای پنجم نسبت به هم کوک میشوند و نتهای آنها به ترتیب C2، G2، D3 و A3 است.
جنس سیمها میتواند از مواد مختلفی مانند روده طبیعی، فلزات نقره، مس، آلومینیوم و فولاد یا حتی نایلون ساخته شود.
آرشه ساز ویولنسل یا چلو
طول آرشه حدود ۷۱ تا ۷۳ سانتیمتر است. دسته آن از چوب پرنامبوکو ساخته شده و قسمت سر و پایه آن (که به آن فراگ میگویند) قابل تنظیم است. این آرشه در مقایسه با آرشه ویولن، کوتاهتر و وزن بیشتری دارد.
میلهای فولادی در انتهای ساز ویولنسل (چلو) قرار دارد.
در کل، طول ساز ویولنسل نزدیک به ۱۲۵ سانتیمتر است.
وسیلهای به نام صداگیر (mute) برای ویولنسل وجود دارد. این قطعه که شکلی شانهمانند دارد، معمولاً از فلز یا چوب افرا ساخته میشود و وظیفه آن کم کردن ارتعاشات خرک و کاهش صدای ساز است.
جنس ساخت:
ویولنسل معمولاً از چوب ساخته میشود، ولی گاهی در ساخت آن از مواد دیگری مانند فیبر کربن یا آلومینیوم هم استفاده میکنند.
در مدلهای سنتی، صفحه جلویی ساز از چوب کاج است و صفحه پشتی، کنارهها و دسته آن از چوب افرا ساخته میشود. البته گاهی برای قسمت پشت و کنارهها از چوب درختانی مانند سپیدار یا بید هم بهره میبرند.
برای چسباندن بخشهای مختلف ویولنسل از چسب حیوانی استفاده میشود. این نوع چسب این امکان را فراهم میکند که در زمان تعمیر، قطعات به راحتی از هم جدا شوند. این چسب نسبت به بدنه ساز مقاومت کمتری دارد و اگر فشاری به ساز وارد شود، پیش از آنکه بدنه ترک بخورد، چسب باز میشود و از آسیب دیدن صفحات ساز جلوگیری میکند.
جنس آرشه :
آرشههای کلاسیک معمولاً از چوب درخت برزیل تهیه میشوند. با این حال، امروزه در ساخت آرشه از فیبر کربن نیز بهره میبرند که استحکام بالاتری دارد. همچنین در آرشههای کمهزینهتر از فایبرگلاس استفاده میشود.
به طور معمول، طول آرشه حدود ۷۳ سانتیمتر و پهنای آن نزدیک به ۱٫۵ سانتیمتر است.
موی آرشه به طور سنتی از موی دم اسب یا از انواع مصنوعی آن ساخته میشود.
این موی آرشه پس از مدتی فرسوده میشود و لازم است که تعویض گردد.
تفاوت ویولنسل با ویولن و ویولا
خانواده ویولن از سه ساز اصلی تشکیل شده است: ویولن، ویولا و ویولنسل. این سه ساز به ترتیب صدای زیر، میانی و بم تولید میکنند. ساز کنترباس جزو این خانواده محسوب نمیشود و در دستهی جداگانهای به نام ویول قرار دارد. میتوان این تفاوت را از شانههای مورب و شیبدار کنترباس تشخیص داد. این گروه از سازهای زهی در قرن هفدهم میلادی در کشور ایتالیا به وجود آمدند.
ویولن، ویولا، ویولنسل و کنترباس معمولاً چهار سیم دارند. البته کنترباس گاهی سه سیم و به ندرت پنج سیم نیز دیده میشود. در واقع کنترباس از نظر شکل ظاهری هم با سه ساز دیگر تفاوتهایی دارد. همهی این سازها از سه بخش اصلی «بدنه»، «دسته» و «سر» ساخته شدهاند.
بدنه یک جعبهی توخالی است که کار آن تقویت و تشدید صدای ساز است. دستهی این سازها در انواع آرشهای، فاقد پردههای ثابت (مانند گیتار) است. به همین دلیل نوازنده میتواند انگشت خود را در هر نقطه از طول سیم قرار دهد و نتهای بسیار متنوع و پیوستهای را بنوازد.
در بخش «سر» ساز، جعبهای به نام گوشیها قرار دارد که برای کوک کردن سیمها استفاده میشود. در انتهای سر ساز، چوب به شکل یک پیچ یا حلزون زیبا به سمت جلو تاب خورده است. از نظر ساختار کلی، سه ساز اول (ویولن، ویولا و ویولنسل) بسیار شبیه به هم هستند، در حالی که کنترباس کمی با آنها تفاوت دارد.
با این که ویولن و ویولا با هم فرق دارند، ولی شباهت ظاهری زیادی به یکدیگر دارند. تشخیص ویولنسل از ویولن و ویولا معمولاً آسانتر است چون اندازهی آن به مراتب بزرگتر است.
در حالت کلی ، تفاوتهای بین ویولنسل و ویولن و ویولا بدین گونه است :
صدای ویولنسل، گستردهتر و بمتر از ویولن و ویولا است.
ابعاد بدنهٔ ویولنسل نیز معمولاً از این دو ساز بزرگتر میباشد.
روش نواختن آن هم متفاوت است. ویولنسل را روی زمین ثابت میکنند و نوازنده در حالت نشسته آن را مینوازد. در حالی که ویولن و ویولا روی شانه قرار گرفته و زیر چانه نگه داشته میشوند.
تاریخچه
سازهایی که در گروه ویولن قرار میگیرند، ریشه در ساز ویولا دا براچیو دارند که حدود سالهای ۱۵۲۰ تا ۱۵۵۰ در شمال ایتالیا ساخته شد.
از همان آغاز، این گروه از سازها شامل نوعی ساز باس نیز میشد. این سازهای باس در ابعاد گوناگون و با کوکهای متفاوت ساخته میشدند و نامهای مختلفی داشتند؛ مانند: باسو دی ویولا دا براچیو یا باسو دا براچیو.
در ایتالیای سال ۱۶۰۰، در فرانسه با نام باس د ویولن، در انگلستان باس ویولن و در سرزمینهای آلمانیزبان در سده شانزدهم با نامهایی چون groß Geigen، klein Geigen یا polische Geigen شناخته میشدند.
نخستین ویولن سل
ویولن سل برای اولین بار در میانههای قرن شانزدهم میلادی ساخته شد. در ابتدا به آن «ویولن باس» میگفتند، اما کمکم نامش به «ویولنسل» تغییر کرد که در زبان ایتالیایی به معنای «ویولن نسبتاً بزرگ» است. نخستین سازنده شناختهشده این ساز (البته نه مخترع اصلی آن) فردی به نام آندره آماتی بود که یک ویولنسل برای شارل نهم، پادشاه فرانسه ساخت.
در نیمه اول قرن شانزدهم، وقتی خانواده سازهای ویولن از ساز قدیمیتری به نام «ویولا دا براچیو» پدید آمدند، این سازها در سه محدوده صوتی اصلی ساخته میشدند: سوپرانو (صدای بالا)، آلتو/تنور (صدای میانی) و باس (صدای بم).
از پیشگامان ساخت ویولنسل، میتوان به سازندگان مشهور ویولن یعنی آندریا آماتی، گاسپارو دا سالو و پائولو ماگینی اشاره کرد. سازهای آنها با بدنهای حدود ۸۰ سانتیمتر، از ویولنسلهای استاندارد امروزی بزرگتر بودند.
این اندازه جدید، راه را برای پیشرفت تکنیکهای تکنوازی روی ویولنسل باز کرد. لوجیو بوچرینی را میتوان مهمترین حامی و توسعهدهنده این ساز در آن دوران دانست. او که استاد و آهنگسازی چیرهدست بود، روشهای نواختن را گسترش داد و تکنیکهایی مانند ترمولو، هارمونیکها و نواختن نزدیک به خرک (سول پونتیچلو) را بیشتر به کار برد و همچنین ملودینوازی در محدودههای صدایی بالا را رواج داد.
بوچرینی از نخستین کسانی بود که ویولنسل را فقط یک ساز همراهیکننده بم نمیدانست. او به ویولنها و ویولاهای بخش دوم نیز نقشهای ملودیک مهمی میداد. به همین دلیل، او را میتوان از پیشگامان آهنگسازی برای گروههای چهار و پنجنفره سازهای زهی به شمار آورد.
در قرن هفدهم در ایتالیا، واژه «ویولن» به طور کلی برای نامیدن همه سازهای آرشهای بزرگ به کار میرفت. این کلمه از ترکیب «ویولا» و پسوند «اونه» (به معنای بزرگ) ساخته شده بود. در آغاز قرن هفدهم، این اصطلاح هم برای سازهای بم خانواده ویولن و هم برای سازهای خانواده گامبا استفاده میشد. اما از میانه آن قرن به بعد، فقط برای اشاره به سازهای بم خانواده ویولن کاربرد پیدا کرد.
نوازندگان مطرح جهانی
پیر فورنیه؛ لوئیجی بوکرینی؛ آدرین-فرانسوا سروه؛ پابلو کسلز؛ ناتالیا گاتمن؛ استیون ایزرلیس؛ یویو ما؛ میشا مایسکی؛ دیوید پوپر؛ ژاکلین دو پره؛ مستیسلاو روستروپوویچ؛ هاینریش شیف؛ یانوش استارکر؛ پل تورتلیه
نوازندگان مطرح ایرانی
آنکیدو دارش؛ ملانی آوانسیان؛ آتنا اشتیاقی؛ شهرزاد بهشتیان؛ محمد عیسی پورتراب؛ محسن تویسرکانی؛ داوود جعفری امید؛ همایون خسروی؛ ژابیر زربخش؛ عباس ظهیرالدینی؛ کریم قربانی؛ فوزیه مجد