نی از سازهای بادی اصیل ایران است که صدایی بسیار زیبا و اغلب غمگین دارد. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، اطلاعات کاملی درباره این ساز در اختیار شما قرار میدهیم. تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.
معرفی ساز نی
نی یا نی هفت بند، یکی از سازهای بادی ایرانی است که در دسته سازهای بدون زبانه قرار میگیرد. این ساز از یک لوله استوانهای ساخته شده از نی تشکیل شده که در طول خود هفت بند و شش گره دارد. به خاطر همین ویژگی، آن را نی هفت بند مینامند.
عدد هفت نزد بابلیها عددی مقدس و در نزد گذشتگان عددی کامل به شمار میرفت. بابلیها به دانش ستارهشناسی اهمیت زیادی میدادند. دانش آنان با باورهای دینی درآمیخته بود و بر این گمان بودند که سیارات عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و همچنین خورشید و ماه، نمادهایی از خدایان هستند. از این رو، هر یک از روزهای هفته را به ستایش یکی از این خدایان اختصاص داده بودند.
دامنه صدای این ساز حدود دو اکتاو و نیم است و در انواع مختلف آن با کوکهای گوناگون، معمولاً یک یا دو نت وجود ندارد. برای نمونه، نی «لا کوک» فاقد نت «دو»، نی «سل کوک» فاقد نت «سی بمل» و نی «فا کوک» فاقد نت «لا بمل» است. نی سازی محلی است و در بیشتر مناطق ایران یافت میشود.
ساختار نی
نی هفتبند از ساقه گیاه نی تهیه میشود. برای درست کردن آن، قطعهای از نی را انتخاب میکنند که از ابتدا تا انتهای آن، دقیقاً هفت بند یا گره داشته باشد. امروزه این ساز به شکل مصنوعی و با روشهای جدید نیز تولید میگردد.
نی هفتبند که به اختصار “نی” نامیده میشود، دارای پنج سوراخ در رویه و یک سوراخ در پشت خود است. نوازنده با انگشتهای دوم و چهارم یک دست و انگشتهای اول تا چهارم دست دیگر، این سوراخها را میبندد و باز میکند.
معمولاً این ساز را با قرار دادن بین دو دندان نیش و خم کردن زبان به سمت پایین و پشت آن مینوازند. با این حال، برخی استادان مانند جمشید عندلیبی، روش دیگری دارند و زبان را در قسمت بالا قرار میدهند.
دشوارترین بخش نواختن نی، بیرون آوردن صدای اولیه از آن است، در حالی که انگشتگذاری روی سوراخها نسبتاً سادهتر میباشد. به طور کلی، سبکهای اصلی نوازندگی نی به دو شیوهٔ نایب اسدالله و کسایی تقسیم میشود.
مشخصات نی
نی به طور کلی یک ساز بادی است که از یک لوله استوانهای از جنس گیاه نی ساخته میشود. طول این لوله از هفت قسمت (بند) و شش گره تشکیل شده و به همین دلیل گاهی آن را «نی هفتبند» مینامند.
نی در اندازههای گوناگون ساخته میشود؛ قطر آن میتواند بین یک و نیم تا سه سانتیمتر و طول آن حدود سی تا هفتاد سانتیمتر باشد. روی تمامی انواع نی، پنج سوراخ در جلوی لوله و یک سوراخ در پشت آن وجود دارد که کمی به سمت انتهای پایینی قرار گرفتهاند. دو سر نی معمولاً با روکشی نازک از جنس برنج پوشانده میشود. لبهٔ بالایی نی که در دهان قرار میگیرد، تیز است تا بتوان آن را میان دندانها گذاشت.
نی از سازهای بیزبانه محسوب میشود. نوازنده با دمیدن هوا از سر بالایی نی، هوا را به درون لوله میفرستد. بیشتر این هوا از نزدیکترین سوراخ باز خارج میشود. با بستن و باز کردن سوراخها توسط انگشتان دو دست، طول هوای درون لوله و در نتیجه طول موج صدا تغییر میکند و نتها زیر یا بم میشوند.
این ساز را نمیتوان کوک کرد. برخلاف سازهایی مانند تار یا ویولون که با چرخاندن گوشیها کوکشان تغییر میکند، در نی چنین امکانی وجود ندارد. به همین دلیل، معمولاً نمیتوان آن را دقیقاً با سازهای دیگر هماهنگ کرد و اغلب نوازندهٔ نی در قطعات تکنوازی ظاهر میشود. البته این به معنای آن نیست که هرگز از نی در گروهنوازی یا ارکستر استفاده نمیشود.
در موارد خاص و کمیابی که بخواهند از صدای نی در همنوازی با ارکستر استفاده کنند، نوازنده چندین نی با محدودههای صوتی مختلف آماده میکند و در طول اجرا، بسته به نیاز قطعه یا همراهی با خواننده، از نی مناسب استفاده میکند.
وسعت صدای نی
صدای نی به طور کلی حدود دو اکتاو و نیم گستردگی دارد، اما محدوده دقیق نتها یا کوک ساز در انواع نیها فرق میکند. برای تولید نتها در اکتاوهای بالاتر، نوازنده با فشار بیشتر هوا این کار را انجام میدهد.
به بیان دیگر، اگر فشار دمش دو برابر شود، صداها یک اکتاو پایینتر میروند و همچنین باید توجه داشت که هر نی معمولاً یکی دو نت مشخص را نمیتواند اجرا کند. نی سازی محلی است و در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.
نکته اینجاست که نوازنده در هنگام نواختن، هوا را هم از راه بینی به ششها میفرستد و هم در گونههایش ذخیره میکند و سپس این هوا را به آرامی در لوله نی میدمد.
این ساز در دسته سازهای بومی جای میگیرد و تقریباً در همه جای ایران شناخته شده است. نوازندگان محلی با روشی سنتی و ابداعی، تا حدی مانع از قطع شدن صدای ساز در هنگام دم گرفتن دوباره میشوند.
تاریخچه ی مختصری از نی :
نی، کهنترین ساز ساخته دست انسان است. برپایه پژوهشهای انجامشده، از گیاه نی برای ساختن سازهای بادی در مناطق مرتفع آمریکای جنوبی (کشور پرو) از حدود دههزار سال پیش استفاده میشده است.
در ایران نیز، نگارگران ایرانی در نقاشیهای مینیاتوری خود از هزاران سال پیش، تصویر «نایی» را در گردهماییهای سماع، در کنار دف نقش میزدند.
در نوشتههای ادبی فارسی نیز، نوازنده نی جایگاه والایی داشته و نزد بیشتر شاعران کهن ایران گرامی و ستوده شده است.
نزدیکی صدای نی به آوای انسان و ویژگیهای منحصربهفرد صوتی آن، این ساز را به نمادی از روح انسان تبدیل کرده است. برای نمونه، در پنجهزار سال پیش در مصر، این ساز را همراه با پیکر نوازندهاش به خاک میسپردند؛ با این اندیشه که روح نوازنده در سازش باقی میماند.
این ساز در موسیقی درویشان ترکیه در شهرهای استانبول و قونیه از اهمیت ویژهای برخوردار است و نوای آن همواره در مراسم ذکر در خانقاهها شنیده میشود.
گیاه نی با توجه به شرایط آبوهوایی و نوع خاک در مناطق گوناگون جهان، گونههای بسیاری دارد و به شکلهای مختلف برای ساختن سازهای بادی به کار رفته است.
اما به طور کلی، هر ساز بادی از دو بخش اصلی تشکیل شده است: یکی بخش تولیدکننده صدا و دیگری لوله تقویتکننده صدا یا رزوناتور.
تفاوت در شکل لوله تقویتکننده در انواع نیها بسیار اندک است، درحالیکه بخش تولید صدا و روش نواختن آن در فرهنگهای مختلف، گونههای بسیار گوناگونی دارد.
چند تن از نوازندگان نی
وقتی صحبت از ساز نی میشود، نام بزرگترین نوازندهی این ساز در دوران قاجار، یعنی استاد نایب اسدالله اصفهانی، همواره میدرخشد.
استاد نایب اسدالله اصفهانی
هنرمندی که جمله معروفش برای همیشه در یاد دوستداران موسیقی ایرانی ماندگار است: «من نی را از آغل گوسپندان به دربار پادشاهان بردهام».
او با ساز سادهای که فقط چند سوراخ داشت، هر صدایی را که میخواست، از آن درمیآورد.
همدورههای استاد نایب اسدالله اصفهانی، مهارت او را با بزرگان موسیقی مانند سماع حضور و آقا حسینقلی برابر میدانستند.
استاد حسن کسایی
از نوازندگان نامدار نی در زمان ما، استاد حسن کسایی پسر سید جواد است. او از همان سالهای کودکی عشق فراوانی به موسیقی داشت و از دوازده سالگی نواختن این ساز را آغاز کرد. در سیزده سالگی نزد استاد نوایی آموزش دید. (استاد نوایی از شاگردان نایب اسدالله بوده و شاگرد دیگر او، یاوری، نیز اهل اصفهان است).
کسایی نزد استاد صبا ردیفهای موسیقی را نواخت و با هنرمندانی مانند خالقی، مشیر همایون و محجوبی نیز همنوازی کرد. او کنسرتهایی با ادیب خوانساری و اجراهایی با تاج اصفهانی نیز داشته است. کسایی این ساز را در بالاترین سطح مینوازد و تا به حال نوازندهای به توانایی او دیده نشده است. او در حال حاضر در اصفهان زندگی میکند.
از دیگر استادان برجسته میتوان به مهدی نوایی، حسین یاوری، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمدعلی کیانینژاد، بهزاد فروهری، عبدالنقی افشارنیا و حمیدرضا زبردست اشاره کرد.