سازهای زهی، دستهای از سازها هستند که صدای آنها از لرزش سیم یا تار ایجاد میشود. این لرزش میتواند با کشیدن آرشه روی سیم یا زخمه زدن با مضراب به وجود آید. در ادامه این نوشته در وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با این گروه از سازها آشنا خواهید شد.
ساز زهی چیست؟
سازهای زهی به سازهایی گفته میشود که صدای آنها از لرزش سیم یا تار به وجود میآید. در گذشته به این نوع سازها ذوات الاوتار میگفتند.
ذوات الاوتار به دو دسته تقسیم میشدند. دسته اول سازهایی مانند چنگ، قانون و سنتور بودند که برای هر نت، یک سیم جداگانه روی ساز نصب میشد و نوازنده روی این سیمها انگشت نمیگذاشت.
دسته دوم سازهایی بودند که نوازنده انگشتان دست چپ خود را روی سیمها (که هر کدام وتر نامیده میشد) قرار میداد، مانند عود، رباب و تنبور. به بیان دیگر، برخی از این سازها صداهای آزاد تولید میکردند و برخی دیگر صداها با گرفتن سیم به دست میآمد.
پس از هشت سال پژوهش و بررسی توسط پنج محقق تاریخ موسیقی برای یافتن نخستین سازهای ایرانی، نتیجه نشان داد که اولین ساز زهی ایران و جهان، چنگی است که در سعدالسلطنه قزوین کشف شده است.
ساختار سازهای زهی
به طور معمول، بیشتر سازهای زهی که با زخمه نواخته میشوند، از سه بخش اصلی تشکیل شدهاند: یک کاسه یا بدنه در پایین ساز، یک گردن یا دسته که نوازنده انگشتان دست چپ خود را روی آن قرار میدهد (به جز ساز عود که این بخش معمولاً پردهبندی شده است) و یک سر ساز که گوشیهای کوک روی آن نصب شدهاند.
سیمها به تعداد مختلف، در پایین ساز یا نزدیک به کاسه محکم میشوند و سپس در امتداد طول ساز، از روی کاسه و گردن عبور کرده و به دور گوشیها پیچیده میشوند.
در بعضی از سازهای زهی، کاسه از دو قسمت تشکیل شده است (مانند تار و کمانچه) و گاهی روی یک یا هر دو قسمت آن پوست کشیده میشود که معمولاً از پوست شکمبه گوسفند تهیه میگردد.
برخی از این سازها با انگشت و برخی دیگر با مضراب نواخته میشوند. شکل مضراب در سازهای زهی گوناگون است؛ گاه از جنس فلز، گاه از شاخ یا پلاستیک و در مواردی نیز از پر مرغ ساخته میشود.
این سازها به دو گروه اصلی زخمهای و مرکب تقسیم میشوند. به طور کلی میتوان آنها را بر اساس روش نواختن به صورت زیر دستهبندی کرد:
زهصداهای زخمهای دستهای از زهصداها هستند که در آنها با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل لرزنده،صدا تولید میشود.
زه صداهای مرکب خانوادهای از زهصداها است با محملی برای زهها و تشدیدکنندهای که جزء جداییناپذیر ساز است.