یکی از ابزارهای موسیقی که اغلب برای آموزش ابتدایی به کودکان انتخاب میشود، زایلوفون است. به همین دلیل، در ادامه این نوشته از وبلاگ مدیر تولز میخواهیم این ساز را به طور جامع به شما معرفی کنیم.
ساز زایلوفون
زیلوفون که با نام زایلوفون نیز شناخته میشود، یک ساز موسیقی از دسته سازهای ضربهای است و گمان میرود ریشه آن به اندونزی بازگردد. نام این ساز از ترکیب دو واژه یونانی “زایلون” به معنی چوب و “فون” به معنی صدا تشکیل شده و در مجموع به مفهوم “صدای چوب” است. این نام از سده نوزدهم میلادی برای این ساز به کار رفته است.
زیلوفون شباهت زیادی به سنتور دارد و برخی ویژگیهای مشترک با آن را به اشتراک میگذارد. با این حال، امروزه این ساز به صورت مستقل از سنتور مورد استفاده قرار میگیرد. تفاوت اصلی در این است که زیلوفون به طور کامل از چوب و نی ساخته میشود و به جای سیم، از نی برای تولید صدا استفاده میکند.
از دیدگاه فنی، هر سازی که دارای ردیفی از تیغههای چوبی با اندازههای گوناگون باشد، به طوری که این تیغهها بر اساس زیر و بمی صدا مرتب شده و با چکش مخصوص نواخته شوند، یک زیلوفون محسوب میشود. امروزه کاربرد واژه زیلوفون محدودتر شده و معمولاً به نوع اروپایی و آمریکایی آن در ارکستر اشاره دارد که در آن تیغهها در دو ردیف، مشابه کلیدهای پیانو، چیده شدهاند.
اولین ساز مضرابی در ارکستر
زایلوفون یکی از سازهای کوبهای است که به عنوان نخستین ساز از نوع مضرابی، جایگاه ثابتی در ارکستر به دست آورد.
این ساز از چندین تیغهی چوبی با اندازههای گوناگون ساخته شده که مانند کلیدهای پیانو کنار هم قرار گرفتهاند. در بخش زیرین ساز نیز جعبهای تشدیدکننده وجود دارد که به صدا، غنا و حجم میبخشد.
تاریخچه ساز زایلوفون
قدیمیترین نمونه زایلوفون که تاکنون پیدا شده، مربوط به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد است و در منطقه جنوب شرقی آسیا کشف شده. در ساخت این ساز، از پوست برخی گیاهان برای تقویت و زیباتر شدن صدا استفاده میکردند.
برای نواختن آن نیز وسیلهای شبیه به مضراب امروزی میساختند که با کوبیدن روی تیغههای چوبی، صدای ساز به گوش میرسید. این مضراب معمولاً از چوب درخت بید ساخته میشد و شکل آن مانند قاشق یا کاسههای کوچک بود.
زایلوفون سازی نیست که فقط برای گروه سنی خاصی باشد، اما به خاطر ساختار ساده، قابل درک و نواختن آسان، اغلب در فعالیتهای موسیقی کودکان جایگاه ویژهای دارد.
زیلوفون یک ساز موسیقی جذاب و شنیدنی است. این ساز از خانواده سازهای کوبهای به شمار میرود. برای نواختن آن، معمولاً از چوبهایی با طولهای متفاوت استفاده میشود که هر کدام صدای خاص خود را تولید میکنند. این چوبها به ترتیب از بم به زیر کنار هم چیده شدهاند.
نوازنده با استفاده از چوبهای مخصوصی به نام مَلِت، بر روی تکهچوبهای ساز ضربه میزند و نتهای مختلف را به صدا درمیآورد. هرچه تکهچوب بلندتر باشد، صدای بمتر و هرچه کوتاهتر باشد، صدای زیرتری ایجاد میکند.
صدای زیلوفون شفاف، زنگوار و بسیار رساست و در بسیاری از گروههای موسیقی، ارکسترها و حتی برای آموزش موسیقی به کودکان کاربرد دارد. یادگیری اصول اولیه نواختن آن نسبتاً ساده است و میتواند درک خوبی از مفاهیم پایه موسیقی مانند نتها و ریتم ارائه دهد.
ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آسیا
ریشه و خاستگاه ساز زایلوفون به روزگاران بسیار دور بازمیگردد و پی بردن به نقطه آغاز دقیق آن آسان نیست. بسیاری از تاریخدانان بر این باورند که نخستین زایلوفونها در شرق آسیا پدید آمدند و سپس از آنجا به آفریقا راه یافتند.
کهنترین نشانههای این ساز به سده نهم میلادی در جنوب شرقی آسیا بازمیگردد. بر اساس برخی گفتهها، حدود سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد، گونهای ساز چوبی با ۱۶ تیغه آویزان در چین وجود داشته است.
همچنین در منطقه هندو، سازی مشابه زایلوفون با نام رانات رواج داشته است.
گسترش زایلوفون در جنوب شرقی آسیا از طریق نقاشیها و کندهکاریهای فراوان در معابد گواهی میشود که افرادی را در حال نواختن این ساز نشان میدهند.
ساز زایلوفون (Xylophone) در آسیای معاصر
زایلوفونهای گوناگونی که تیغههایشان از چوبهای سفت یا بامبو ساخته شده، هنوز هم جزئی مهم و جدا نشدنی از ارکسترهای گیملن امروزی به شمار میروند.
ارکستر گیملن در واقع همان گروههای موسیقی سنتی در جزایر جاوا و بالی در اندونزی هستند که معمولاً شامل سه ساز گیمبنگ میشوند.
گیمبنگ خود نوعی زایلوفون با شکل بیضی است که تیغههای آن از بامبو یا چوب محکم درست شدهاند.
از دیدگاه فنی، بسیاری از زایلوفونهای آسیایی را میتوان در دسته زایلوفونهای بیضیشکل قرار داد؛ یعنی سازهایی که یک جعبه توخالی یکتکه دارند و این جعبه نقش جعبه صوتی را برای همه تیغهها ایفا میکند.
روی این جعبه چوبی، بین ۱۴ تا ۲۰ تیغه و گاهی بیشتر، با کمک میخهای فلزی روی نوارهایی از جنس خاصی نصب میشوند که به لبههای جعبه چسبیدهاند. تیغهها معمولاً بر اساس گامهای پنجنتی یا هفتنتی کوک میشوند.
گاهی چند زایلوفون با هم یا همراه سازهای دیگر در موسیقی رسمی دربار به کار میروند. همچنین از آنها به صورت تکنوازی در مراسم مربوط به باروری و نیز برای شادمانی و سرگرمی در جشنها استفاده میشود.
تاریخچه ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آفریقا
تاریخ دقیق ورود ساز زایلوفون به قاره آفریقا به درستی روشن نیست. اما آنچه میتوان با قطعیت بیان کرد این است که این ساز مدتها پیش از قرن چهاردهم میلادی به آفریقا راه یافته است. در برخی نوشتههای تاریخی مربوط به میانههای قرن چهاردهم، از وجود زایلوفون در مناطقی مانند مالی و نیجر یاد شده است.
در سده شانزدهم میلادی، مبلغان پرتغالی که در اتیوپی فعالیت میکردند، از زایلوفونهای پیشرفتهای گزارش دادند که دارای تشدیدکنندههایی از جنس کدوی خشک شده بودند و با بهرهگیری از ابزاری شبیه کازو یا میرلیتون، صدایی وزوزگونه و طنیندار تولید میکردند.
همچنین یک زایلوفون با ویژگیهای مشابه، که با نام آمبیرا شناخته میشود، توسط مبلغ پرتغالی دوس سانتوس در مناطق موزامبیک مشاهده و ثبت شده است.
ساز زایلوفون (Xylophone) در افریقای معاصر؛
امروزه زایلوفون در سراسر قاره آفریقا دیده میشود، اگرچه در بعضی مناطق ممکن است چندان معمول نباشد. بیشترین تمرکز این ساز در مناطق ساحلی شرق و غرب آفریقا، مانند آنگولا و موزامبیک مشاهده میگردد.
زایلوفون به عنوان یک ساز اصلی و اصیل آفریقایی شناخته میشود. دلیل این موضوع شاید این باشد که این ساز به خوبی حس درونی و طبیعی ریتم آفریقایی را نشان میدهد.
تنوع زیاد انواع زایلوفون در آفریقا، گواه نقش مهم و همیشگی این ساز در فرهنگ این قاره است.
برای درک عمیقتر این موضوع، مطلب بیوگرافی بلا ویکتور یانوش بارتوک را بخوانید.
در صورت علاقهمندی، مطلب موسیقی، علم یا هنر؟! را از دست ندهید.
به طور کلی، زایلوفونها در دو گروه اصلی جای میگیرند: نوعی که تیغههای آن جدا از هم و مستقل روی یک قاب چیده شدهاند، و نوعی که تیغههای آن به صورت ثابت و محکم به یکدیگر متصل شدهاند.
ساز زایلوفون (Xylophone) و تاریخ آهنگسازی اروپا
اولین بار در سال ۱۵۱۱ میلادی در نوشتههای اروپایی از ساز زایلوفون یاد شده است.
در آن زمان به این ساز، پرکاشن چوبی یا فیدل پوشالی میگفتند؛ چون تیغههای چوبی آن روی یک بستر پوشال قرار میگرفت.
این ساز اولیه، بخشی از موسیقی محلی اروپای مرکزی بود و تیغههای آن به جای چیدمان عرضی، به صورت طولی و دور از نوازنده قرار میگرفتند. نوازندگان ناقوس در منطقه فلاندر و هلند، اغلب از نوعی زایلوفون دارای کلید برای تمرین استفاده میکردند.
حدود سال ۱۸۳۰، این ساز در کنسرتهای مایکل جوزف گوزیکوف، نوازنده چیرهدست لهستانی، بسیار مورد استفاده قرار گرفت.
گوزیکوف پس از آن، سازی با چهار ردیف کلید معرفی کرد که به صورت کروماتیک و با گام دوازدهنتی کوک میشد. این ساز به مرور به یکی از سازهای رایج برای تکنوازی و اجرا در کنسرتهای باغی تبدیل شد.
در شکل امروزی و قرن بیستویکمی، کلیدهای زایلوفون معمولاً مانند کلیدهای پیانو و در دو ردیف روی یک پایه قرار میگیرند. برای بهبود کیفیت صدا، در زیر هر تیغه یک فرورفتگی مخصوص ایجاد میشود.
اگرچه چوب رُزوود (بلسان بنفش) انتخاب اصلی برای ساخت تیغههاست، اما از مواد مصنوعی هم میتوان استفاده کرد.
گاهی از لولههای تشدیدکننده صدا نیز در ساخت آن بهره میبرند.
محدوده صوتی زایلوفون مدرن معمولاً چهار اکتاو از نت دو میانی به بالا، یا سه و نیم اکتاو از نت فا بالاتر از نت دو میانی است. با پیچیدهتر شدن قطعات موسیقی، نوازندگان امروزی اغلب در هر دست خود دو مضراب نگه میدارند.
کارهای قابل توجه
آهنگهای مهمی هستند که در آنها از ساز زایلوفون به سبک غربی استفاده شده است. از جمله این آثار میتوان به «چکش بیاستاد» اثر پیر بولز، «عصر طلایی» (ساخته سال ۱۹۳۰) از دیمیتری شوستاکوویچ و همچنین قطعه تکنوازی «تخیل بر روی چاپهای چوبی ژاپنی» (ساخته ۱۹۶۵) اثر آلن هوهانس اشاره کرد. سازهای متالوفون که در موسیقی غربی رواج دارند و به زایلوفون شباهت و ارتباط دارند، شامل گلاکناشپیل و ویبرافون میشوند.
زایلوفون یک ساز موسیقی جذاب و پرطنین است که با ضربه زدن به تیغههای چوبیِ کنار هم چیده شده، صدا تولید میکند. این تیغهها معمولاً از جنس چوب یا مواد مصنوعی مشابه ساخته میشوند و هر کدام متناسب با طول و ضخامتشان، نت موسیقی خاصی را اجرا میکنند.
برای نواختن زایلوفون، از مضرابهای مخصوصی استفاده میشود که سر آنها اغلب از پلاستیک، لاستیک یا چوب تشکیل شده است. نوازنده با ضربه زدن بر روی تیغهها، نتهای مختلف را به صدا درمیآورد و میتواند ملودیهای گوناگونی را بنوازد.
این ساز معمولاً در آموزش موسیقی به کودکان، اجراهای ارکستری، موسیقی محلی و حتی در برخی سبکهای مدرن کاربرد دارد. یادگیری آن میتواند نقطه شروعی لذتبخش برای ورود به دنیای موسیقی باشد.
طرز تولید صدا در ساز زایلوفون (Xylophone)
ساز زایلوفون در ارکستر از دو ردیف تیغه موازی تشکیل شده است. هر تیغه صدایی با ارتفاع متفاوت تولید میکند؛ تیغههای کوتاهتر صدایی زیرتر و تیغههای بلندتر صدایی بمتر دارند.
چیدمان تیغهها مانند کلیدهای پیانو است: تیغههای بلند با نتهای بم در سمت چپ و تیغههای کوتاه با نتهای زیر در سمت راست نوازنده قرار میگیرند.
نوازنده کنار ساز میایستد، به طوری که تیغهها به صورت طولی و روبروی او قرار دارند. او در هر دست یک یا چند مالت (چکش مخصوص) نگه میدارد.
طراحی مالتها به گونهای است که پس از برخورد با تیغه، به سرعت به عقب برمیگردند و در نتیجه از خفه شدن لرزش تیغه جلوگیری میکنند.
اگر سر مالت پس از ضربه روی تیغه بماند، به آن “استروک مرده” میگویند که خود یک اثر صوتی ویژه محسوب میشود. نحوه در دست گرفتن مالتها معمولاً به صورتی است که کف دست رو به پایین باشد.
در بسیاری از زایلوفونها و سازهای مشابه، پهنای تیغهها یکسان نیست و این موضوع گاهی برای نوازندگان چالش ایجاد میکند. نوازنده زایلوفون میتواند مالتهایی با سختیهای مختلف انتخاب کند.
مالتهای نرمتر، بخشهای زیرتر صدا را آرامتر میکنند و در نتیجه رنگ صدا نرمتر، غنیتر و لطیفتر میشود. در مقابل، مالتهای سختتر به بخشهای زیرتر صدا کمک میکنند و رنگ صدا را شفافتر، محکمتر و تیزتر میسازند.
نوازندگی ساز زایلوفون
برای نواختن ساز زایلوفون، معمولاً از دو مضراب استفاده میشود که نوازنده هر کدام را در یک دست میگیرد.
مضرابها از جنسهای مختلفی مانند آبنوس، پلاستیک، چوبهای سفت یا کائوچوی سخت ساخته میشوند و برای اجرای قطعات قوی و پرحجم مناسب هستند. البته مضرابهای کائوچویی سفت برای نواختن نتهای منطقه صدایی بالا چندان مناسب نیستند.
اگر قطعهای نیاز به صدای نرم و کمحجم داشته باشد، از مضرابهایی با سری نخی یا الیافی استفاده میکنند. انتخاب مضراب مناسب تأثیر زیادی روی کیفیت صدای ارکستر دارد.
به همین دلیل، آهنگسازان باید نوع مضراب مورد نیاز را در نت قطعه با واژههایی مانند Medium (متوسط)، Hard (سخت) یا Soft (نرم) برای همه سازهای مضرابی مشخص کنند.
نتنویسی زایلوفون روی یک خط حامل و با کلید سل انجام میشود و صدای واقعی ساز یک اکتاو بالاتر از نت نوشته شده است.
مقاله بهترین سن برای شروع موسیقی منبع بسیار خوبی برای یادگیری بیشتر است.