باندورا، یک ساز سنتی و محلی از اوکراین است که در گذشته بیشتر با نام کوبزا شناخته میشد. این ساز از نظر شکل و ساختار، تلفیقی از سازهای زیتر و لوت به شمار میرود و جایگاه ویژهای در موسیقی اوکراینی دارد. در گذشته، نوازندگان این ساز معمولاً افراد نابینا و دورهگردی بودند که به آنها «کوبزار» میگفتند؛ اما امروزه نوازندگان باندورا را با عنوان باندوریست میشناسند. در این نوشته قصد داریم به طور کامل به بررسی ویژگیهای ظاهری، تاریخچه و مدلهای مختلف این ساز بپردازیم. اگر به شناخت سازهای مختلف علاقه دارید، پیشنهاد میکنیم پس از خواندن این مطلب، به وبلاگ مدیر تولز نیز سر بزنید.
ساختار ساز باندورا
باندورا شکلی شبیه به یک تخم مرغ چوبی بزرگ دارد و دستهای کوتاه در بالای آن قرار گرفته است. در گذشته، این ساز تنها بین ۵ تا ۱۲ سیم داشت، ولی امروزه تعداد سیمهای آن خیلی بیشتر شده و به ۵۶ تا ۶۸ عدد میرسد. روش نواختن آن معمولاً به صورت نشسته است. در این حالت، بدنه ساز را به صورت تقریباً راست و عمودی روی پا میگذارند. نوازنده با دست چپ سیمهای بم و با دست راست سیمهای زیر را به صدا درمیآورد و گاهی هم از مضراب استفاده نمیکند. باندورا در انواع مختلفی ساخته میشود که هر کدام تفاوتهای کوچکی در ساختار دارند.
انواع ساز باندورا
باندورای فولک (Folk or Starosvitska Bandura)
ساز باندورای فولک از حدود پایان قرن هجدهم مورد استفاده قرار گرفت. این ساز معمولاً بین ۱۲ تا ۲۳ سیم دارد که به صورت دیاتونیک کوک میشوند. سازندگان این نوع باندورا معمولاً همان افرادی هستند که در روستاها ویولن میسازند. به همین دلیل، هر باندورای فولک با دیگری کمی تفاوت دارد و دو نمونه کاملاً یکسان از آن پیدا نمیشود. در گذشته، این ساز مخصوص نوازندگان نابینای دورهگرد اوکراینی، معروف به کوبزاری، بود.
باندورای کیف یا آکادمیک (Kyiv style or academic bandura)
باندورای آکادمیک، پرطرفدارترین و معمولترین نوع باندورا در اوکراین امروزی است. این ساز معمولاً بین ۵۵ تا ۶۵ سیم دارد. همچنین برخی از مدلهای آن که در کیف ساخته میشوند، این قابلیت را دارند که به صورت دستی دوباره کوک شوند.
باندورای سبک خارکیف (harkiv-style bandura)
ساز خارکیف باندورا بیشتر توسط کارگاههای خارجی تولید میشود؛ اما این روزها در اوکراین نیز مورد استقبال قرار گرفته است. این مدل از باندورا در دو نوع موجود است: نوعی با ۳۴ تا ۳۶ سیم که برای گامهای دیاتونیک به کار میرود، و نوعی پیشرفتهتر با ۶۱ تا ۶۸ سیم که قابلیت اجرای نتهای کروماتیک را دارد.
باندورای ارکسترال (Orchestral banduras)
گروههای بزرگ باندورا برای نخستین بار در سال ۱۹۲۸ توسط لئونید هایداماکا در شهر خارکف ساخته شدند. هدف از ساخت این سازها، افزایش و گسترش تواناییهای صوتی باندورا در ارکستر سازهای محلی اوکراینی بود.
تاریخچه
پیش از آن که ساز باندورا رایج شود، سازی به نام کوبزا وجود داشت. کوبزا معمولاً بین سه تا هشت سیم داشت و در مناطق شرقی اروپا برای همنوازی با آواز و رقص از آن استفاده میشد. در سدههای چهاردهم و پانزدهم، نام کوبزا به تدریج به باندورا تغییر کرد و هنوز هم این دو نام گاهی به جای هم به کار میروند. در قرن پانزدهم، نوازندگان باندورا اغلب افراد نابینایی بودند که به آنها کوبزاری میگفتند و از این ساز برای خواندن داستانهای پهلوانی و حماسی استفاده میکردند. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، به دلیل این که کوبزاریها احساسات میهنی و ملیگرایانه بیان میکردند، تحت پیگرد قرار گرفتند و در دهه ۱۹۳۰ میلادی، بسیاری از آنان به دستور جوزف استالین اعدام شدند.