ساز چنگ از کهنترین سازهای ایرانی است. تصویرهای این ساز را میتوان در کندهکاریها و نقشونگارهای بهجامانده از روزگاران قدیم مشاهده کرد. این ساز در گذر زمان دگرگونیهای زیادی به خود دیده تا اینکه در نهایت به شکل کنونی درآمده است. در ادامه این نوشته، با تغییرات ظاهری ساز چنگ در طول تاریخ بیشتر آشنا خواهید شد.
تغییر شکل ساز چنگ در طول تاریخ
این ساز در سادهترین حالت خود به شکل یک مثلث ساخته میشد. یک صفحه چوبی به درازای حدود یک متر و یک میله چوبی، اجزای اصلی آن را تشکیل میدادند و معمولاً شبیه به دست انسان بودند. این ساز معمولاً هشت یا نه سیم داشت که به صورت موازی و در امتداد ضلع بلند مثلث، بین صفحه چوبی و میله کشیده میشدند.
یک سر هر سیم به صفحه چوبی متصل میشد و سر دیگر آن به دور میخها یا گوشیهایی که روی میله قرار داشت، پیچیده میشد. بخش اضافی سیمها از سوی دیگر آویزان میماند.
طرح چنگهایی که در دورههای پسین تمدنهای بابل و آشور دیده میشود، از نظر شکل، روش در دست گرفتن و نواختن، با چنگهای دورههای کهن تفاوت زیادی دارد. جعبه صوتی این چنگهای جدید گاهی کاملاً صاف و مستقیم و در موارد دیگر، حالت خمیده و منحنی داشت.
تغییرات طرز نواختن چنگ در طول تاریخ
روش نواختن ساز چنگ هم در طول زمان عوض شده است. برخلاف گذشته که چنگ را طوری میگرفتند که تیرۀ چوبی آن به موازات زمین قرار میگرفت و سیمها کاملاً عمودی نبودند، در دورانی بعدی طوری آن را در دست میگرفتند که سیمها تقریباً به صورت عمود بر زمین قرار میگرفتند.
در زمان ساسانیان، چنگ از مشهورترین و محبوبترین سازها به شمار میرفت و در شاهنامه فردوسی نیز بارها از آن یاد شده است. نکیسا، موسیقیدان نامدار دربار خسرو پرویز، در نواختن این ساز استادی بینظیری داشت.
انواع ساده و اولیۀ چنگ را میتوان در آثار هنری به جا مانده از تمدنهای سومری و مصری دید. ایرانیان باستان به نوعی از چنگ، «وَن» میگفتند.
چنگ امروزی از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
گردن، ستون و جعبۀ طنینی. سیمها از گردن ساز به موازات ستون کشیده شده و به جعبۀ طنینی وصل میشوند. برای نواختن چنگ، معمولاً کف دست را روی سیمها فشار میدهند یا با لمس و کشیدن سیمها، صدا از آن تولید میکنند.
چنگ مثلثی شکل در اواخر دورۀ قرون وسطی در غرب اروپا رواج یافت. در سال ۱۷۲۰ میلادی، در منطقۀ باواریا، پدالهایی به پایۀ چنگ اضافه شد که توانایی فنی این ساز را افزایش داد.
چنگ به شکل امروزی
در سال ۱۸۱۰، فردی به نام سباستین آرا، چنگ را به شکلی که امروزه میشناسیم تکمیل کرد. این تغییر باعث شد نواختن تمام گامهای موسیقی، چه بزرگ و چه کوچک، امکانپذیر شود و از آن زمان، چنگ به ساز ثابتی در ارکستر تبدیل شد. چنگ امروزی معمولاً ۴۷ سیم و ۷ پدال دارد.
علاوه بر این، چنگ نام یک نت موسیقی هم هست که مدت زمان آن معادل یکهشتم نت گرد است. این ساز حتی پیش از ظهور اسلام در میان عربها نیز شناخته شده بود. در طول تاریخ و در مناطق مختلف جهان، شکلهای گوناگونی به خود گرفته است. برای مثال، مردم شمال افغانستان به سازی به نام «زنبورک»، چنگ میگویند، در حالی که ازبکهای ترکزبان آسیای میانه، به نوعی سنتور ایرانی، «چنگ» میگویند.