تصنیف پرکاربردترین قالب در موسیقی ایرانی است که دارای وزن و ریتم مشخصی میباشد. به نظر میرسد نام اصلی این فرم، «تصنیف صوت» بوده که به تدریج خلاصه شده و تنها به «تصنیف» شهرت یافته است. در ادامه این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، بیشتر با ویژگیها و تاریخچه تصنیف آشنا خواهید شد.
در صورت علاقهمندی، مطلب بیوگرافی لئونارد کوهن را از دست ندهید.
تصنیف
واژه تصنیف از حدود قرن هشتم و نهم هجری مورد استفاده قرار گرفته و در قرن دهم رواج پیدا کرده است. با این وجود، برخی از پژوهشگران حوزه موسیقی، این اصطلاح را به معنای گستردهتری در نظر میگیرند و آن را شامل هر نوع آواز ریتمیک و آهنگین میدانند. این گروه برای تصنیف، پیشینهای قدیمیتر جستجو میکنند و ریشههایی مانند گاتاهای زرتشت را برای آن برمیشمرند.
تاریخچه :
کهنترین آهنگهایی که از گذشته باقی مانده، به زمان عبدالقادر مراغهای (که در دوره تیموریان زندگی میکرد) تعلق دارد. آهنگهای دوره صفویه معمولاً وزن و قافیه مشخصی داشتند.
در زمان زندیه، گونهای ویژه از آهنگ با نام «کار عمل» یا «کار و عمل» رواج یافت که گاهی هدف از آن، نشان دادن مقامها و بخشهای مختلف هر دستگاه موسیقی بود. همچنین آهنگهای ساده و مردمیای در واکنش به رویدادهای سیاسی و اجتماعی آن روزگار ساخته میشدند.
اما همهگیر شدن آهنگ به شکل امروزی آن، به اواخر دوره قاجار و شروع جنبش مشروطه ایران نسبت داده میشود. در این برهه، شمار زیادی از شاعران و آهنگسازان به ساختن آهنگ روی آوردند و بسیاری از این آثار، شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه آن زمان را بازتاب میدادند.
این درک از آهنگ، با چیزی که در موسیقی سنتی ایران (پیش از سده دوازدهم هجری) تصنیف نامیده میشد تفاوت دارد؛ زیرا برخلاف آهنگهای قدیمی، در این آثار نقش موسیقی برتر از شعر بود.
نوا ساز و ترانه سرا
از سالهای آغازین دهه ۱۳۲۰ خورشیدی، کار ترانهسرایی کمکم رونق پیدا کرد و به یکی از شغلهای رسمی در نهادهای موسیقی پایتخت تبدیل شد. از آن زمان به بعد، ساختن آهنگ و سرودن شعر برای تصنیفها از هم جدا شد؛ آهنگ را شخصی به نام «نواساز» میساخت و شعر آن را «ترانهسرا» میسرود. اصطلاح ترانهسرا نیز از همان سالها رواج یافت و شناخته شد.
در صورت علاقهمندی، مطلب آشنایی با طریقه کوک کردن سیم های تار را از دست ندهید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل نگاه منفی برخی متدینان به پیشینه ترانهخوانی و حتی خود واژه ترانه، به آهنگها و ترانههایی که در مدح انقلاب و رزمندگان جنگ ایران و عراق ساخته میشد، نام سرود داده شد.
در این سالها، کمکم گذاشتن موسیقی بر اشعار شاعرانی مانند سعدی، مولوی و حافظ معمول شد و تصنیفسرایی و ترانهسازی تقریباً به حاشیه رفت. اما در سالهای اخیر با فعالیت دوباره ترانهسرایان قدیم و جدید، مانند علی معلم دامغانی، حمید سبزواری، سپیده کاشانی، هوشنگ ابتهاج (سایه)، جواد آذر، محمود شاهرخی و بامداد جویباری، این کار دوباره رواج یافته است.
تفاوت تصنیف و ترانه
همانطور که پیش از این اشاره شد، تصنیف شناختهشدهترین و پرکاربردترین قطعهای است که در موسیقی سنتی ایران با وزن مشخص ساخته میشود.
برای بیان تفاوت ترانه و تصنیف به سادهترین شکل میتوان گفت: تصنیف نزد ما ایرانیان، آهنگی ریتمیک است که بر پایه موسیقی، شعر و سازهای اصیل ایرانی بنا شده است. اما ترانه، آهنگی است که میتواند بر مبنای سبکهای مختلف موسیقی، گونههای گوناگون شعر و همچنین سازبندی متنوع (چه ایرانی و چه غیرایرانی) ساخته شود.
به عنوان نمونه، آهنگ “مرغ سحر” با شعر ملکالشعرای بهار و ساخته مرتضی نیداوود یک تصنیف به شمار میآید. در مقابل، آهنگ “ما دو تا ماهی بودیم” با شعر شهیار قنبری، آهنگسازی بابک افشار، تنظیم واروژان و صدای گوگوش، یک ترانه محسوب میشود.
شعر بهکار رفته در تصنیف، برخلاف شعر سنتی، از وزنهای متنوع و مصراعهایی با طول نابرابر (بعضی کوتاه و بعضی بلند) تشکیل میشود. شباهت وزنهای عروضی شعر فارسی با الگوهای ریتمیک موسیقی، باعث شده تا میان فرم اشعار سنتی فارسی و تصنیف پیوند و شباهتهایی وجود داشته باشد.
در تصنیفهای قدیمیتر، معمولاً یک بیت از شاعران کهن در شعر گنجانده میشد و سپس سرایش با قافیهای آزاد ادامه مییافت. نمونه آن تصنیف بیات اصفهان اثر علیاکبر شیدا است که در آن بیتی از سعدی تضمین شده است.
ترانه
ترانه یک شعر کوتاه و مردمی است که از دل جامعه برمیآید، اما تصنیف معمولاً برای موقعیتهای خاص خلق میشود و سپس میان مردم پخش میگردد. میتوان گفت ترانهها شکل سادهتر و شادتر تصانیف هستند.
موسیقی ترانه از نظر علمی قواعد سختگیرانهای ندارد، در حالی که تصانیف از وزن، قافیه و اصول عروضی پیروی میکنند.
ترانهها برخلاف تصانیف میتوانند بنا به سلیقه خواننده کوتاه یا بلند شوند و وزن ثابتی ندارند. ساختار ترانه ساده است و از صنایع ادبی پیچیده در آن استفاده نمیشود، اما تصنیف معمولاً پر از آرایههای ادبی و ظرایف است.
این موضوع را بهتر بشناسید با مطالعه پوئم سمفونی «تختی» بیانگر زندگی جهان پهلوان تختی.
ترانه معمولاً ریتمیک و خوشآهنگ است و بیشتر بخشهای ضربی دارد و در عین حال، آن سنگینی و جدیت خاص تصانیف را ندارد. در مقابل، تصانیف اغلب سنگین هستند، گاهی ریتم مشخصی ندارند و معمولاً کمتر ملودیک میباشند.
انواع ترانه
ترانهها گونههای گوناگونی دارند. برخی از آنها درباره عشق و احساسات هستند که به آنها ترانههای عاشقانه میگویند. بعضی ترانهها به توصیف طبیعت یا صحنهای زیبا میپردازند که به آنها ترانههای وصفی گفته میشود. نوعی دیگر، ترانههای شاد و مناسب برای جشن و شادی هستند که ترانههای بزمی نام دارند. همچنین ترانههایی هم درباره دلاوریها و جنگاوریها سروده میشوند که به آنها ترانههای حماسی یا رزمی میگویند. برخی ترانهها هم ویژه شغلهای خاص هستند و در حین کار خوانده میشوند. در پایان، ترانههای آرام و ملایمی هم وجود دارند که برای خواباندن کودکان خوانده میشوند و به آنها لالایی میگویند.