سفالگری، هنر شکل دادن به گل و تبدیل آن به آثار زیباست. این هنر قدیمی، داستان طولانی و جالبی دارد و در سبک‌های مختلفی در سراسر جهان انجام می‌شود.
**تاریخچه کهن سفالگری**
انسان‌ها از هزاران سال پیش با خاک رس آشنا بودند و دریافتند که می‌توانند آن را به شکل‌های مختلف درآورند و با حرارت دادن، محکم و بادوام کنند. اولین ظروف سفالی بسیار ساده بودند و برای نگهداری غذا و آب استفاده می‌شدند. به مرور زمان، مردم روی ظروف را با نقش‌های گوناگون تزئین کردند و این هنر در هر منطقه‌ای، رنگ و بوی خاص خودش را پیدا کرد.
**انواع روش‌های ساخت سفال**
سفالگران از روش‌های مختلفی برای ساخت آثار خود استفاده می‌کنند:
* **سفالگری با چرخ:** معروف‌ترین روش است. سفالگر گل را روی یک چرخ می‌گذارد و با چرخاندن چرخ و استفاده از دستانش، به گل شکل می‌دهد. با این روش می‌توان ظروفی متقارن و منظم مانند کاسه و لیوان ساخت.
* **سفالگری با دست (فشاری و فتیله‌ای):** این روش قدیمی‌تر است و به چرخ نیاز ندارد. در روش فشاری، هنرمند با فشار دادن و شکل دادن یک تکه گل، اثرش را می‌سازد. در روش فتیله‌ای، نوارهای بلند از گل را به صورت حلقه‌ای روی هم قرار می‌دهند و ظرف را می‌سازند.
* **قالب‌گیری:** در این روش، گل مایع را در قالب‌های گچی می‌ریزند تا شکل قالب را به خود بگیرد و سفت شود. این روش برای ساخت تعداد زیاد یک شکل مشابه مناسب است.
سفالگری فقط ساختن یک وسیله نیست؛ بلکه یک راه برای بیان خلاقیت و ساخت چیزهای هم زیبا و هم کاربردی است.
در این نوشته، شما با هنر سفالگری، تاریخچه‌ی آن و انواع مختلف سفال آشنا خواهید شد. این مطلب به شکل کوتاه و خلاصه تهیه شده است. در ادامه با ما همراه باشید.
هنر سفالگری چیست؟
سفالگری از کهن‌ترین هنرهای جهان است که از گذشته‌های دور تا به امروز ادامه دارد. در این هنر، با استفاده از گل، ظروف و اشیای گوناگونی ساخته می‌شود که به آنها سفال می‌گویند. این هنر را می‌توان یکی از اصیل‌ترین و پایدارترین مهارت‌های دست بشر دانست.
سفالگری نه تنها یک هنر ارزشمند، بلکه بخشی مهم از فرهنگ و تاریخ است. آثار سفالی هر دوره‌ای، نشان‌دهنده‌ی سبک زندگی و باورهای مردم در همان زمان هستند. این هنر با ابزارهای ساده و در دسترس، امکان خلق آثاری زیبا و ماندگار را فراهم می‌کند و هر فردی می‌تواند با یادگیری آن، ظروف و تابلوهای هنری بینظیری خلق کند.
تاريخچه سفال
سفالگری از همان زمانی آغاز شد که انسان‌ها زندگی در دشت‌ها را شروع کردند، در روستاهای اولیه ساکن شدند و یکجانشین شدند. این ظروف معمولاً برای نگهداری مواد غذایی درست می‌شدند. سفال‌ها برخلاف بسیاری از چیزها، با گذشت زمان از بین نمی‌روند و همین ویژگی باعث شده که امروزه بتوانیم با مطالعه آنها بخش‌های مهمی از زندگی انسان‌های گذشته را درک کنیم.
ساخت سفال در طول تاریخ مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته است:
– در ابتدا با دست و بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته می‌شدند؛ مثلاً با روش فتیله‌ای.
– بعدها با اختراع چرخ سفالگری، ساخت آن پیشرفت کرد.
– گاهی هم سفال‌ها را به شکل مجسمه یا ترکیبی از چند حجم می‌ساختند؛ مثلاً به شکل حیوانات. این کار نشان می‌دهد که انسان‌های آن زمان چطور به دنیا نگاه می‌کردند.
بررسی نقوشی که روی سفال‌های قدیمی کشیده شده، برای درک تاریخچه خط و نوشتن بسیار مهم است؛ به ویژه ظروفی که مربوط به پنج‌هزار و شش‌هزار سال پیش از میلاد هستند، در این زمینه نقش بسیار مهمی دارند.
شاید بتوان گفت اولین صنعتی که بشر با استفاده از خاک ساخت، سفالگری بوده است. این هنر-صنعت یکی از کهن‌ترین صنایع دنیاست و زادگاه آن ایران عزیز ما است. شواهد و آثار به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که تاریخ سفالگری در ایران به حدود ده‌هزار سال پیش برمی‌گردد. مردم آن زمان علاوه بر کشاورزی، برای کارهای روزمره و مراسم مذهبی، چیزهای مختلفی می‌ساختند که پس از قرن‌ها تکامل و کشف آتش، به شکل سفال درآمد.
حدود هشتهزار سال پیش از میلاد، اولین نشانه‌های کوره‌های پخت سفال دیده شد. سپس حدود پنج‌هزار و پانصد سال پیش، چرخ سفالگری ساده‌ای اختراع شد که با دست می‌چرخید. پیدایش چرخ سفالگری، تحول بسیار بزرگی در این صنعت ایجاد کرد.
با شروع دوره اسلامی، به دلیل ساده‌پسندی در فرهنگ اسلامی و همچنین دلایل اقتصادی، توجه بیشتری به صنعت سفال‌سازی شد.
مهمترین دستاورد صنعتگران در این دوره، استفاده از رنگ‌های گوناگون و بسیار زیبا در لعاب‌کاری ظروف سفالی بود. از ظروف بسیار هنری و نفیس گرفته تا ظروف ساده، همه ویژگی‌های تزئینی خاصی داشتند که از مشخصه‌های هنر و صنایع اسلامی محسوب می‌شود. اگرچه این نقش‌ها برای تزئین به کار می‌رفتند، اما برای سازندگان و استفاده‌کنندگان آنها، معنایی فراتر از تزئین داشت.
هنرمندان سفالگر با حفظ اصالت‌های محلی و بومی، تلاش کرده‌اند این صنعت اصیل را زنده نگه دارند و گسترش دهند. آنها سعی کرده‌اند با بهتر کردن کیفیت محصولات، طراحی‌های زیبا و تولید ظروفی که در زندگی روزمره قابل استفاده باشد، علاوه بر تأمین نیازهای روستایی و محلی، در شهرها نیز برای این هنر جا باز کنند و گام‌های مؤثری در پاسداری از آن بردارند.
تعریف سفال با پوشش گلی
در آغاز دوره اسلامی و به ویژه در سده‌های سوم و چهارم هجری، یکی از روش‌های رایج برای تزئین ظروف سفالی، استفاده از پوششی گِلی بود. این پوشش که معمولاً به رنگ سفید یا شیری دیده می‌شد، سطح ظرف را می‌پوشاند و زیبایی ساده‌ای به آن می‌بخشید.
انواع سفال
1- سفال بدون لعاب
سفال بدون لعاب به نوعی از سفال گفته می‌شود که روی آن پوشش لعاب ندارد. ساخت این نوع سفال‌ها زودتر از سفال‌های لعاب‌دار شروع شده است. در طول تاریخ، به دلیل کاربردهای روزمره، این سفال‌ها در کنار انواع لعاب‌دار تولید می‌شده‌اند. سفال‌های بدون لعاب معمولاً از گلی با رنگ‌های نخودی، قرمز یا خاکستری ساخته می‌شوند و شکل‌های رایج آنها شامل کوزه، خمره، کاسه، پیاله، بشقاب و قمقمه است.
2- سفال خاکستری یا سیاه
این نوع سفال به رنگ‌های سیاه و خاکستری و گاهی با جلایی زرد یا قرمز دیده می‌شود. بسیار محکم و فلزگونه است و با چرخ ساخته می‌شود. طرح‌های آن نو و زیبا هستند. این سفال همزمان با شروع عصر آهن و ورود آریایی‌ها به فلات ایران، در نیمه دوم هزاره دوم تا اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطقی مانند سیلک کاشان، خوروین، قیطریه، گیلان، مازندران و خراسان پدیدار شد. رونق آن تا حدود سده سوم پیش از میلاد و زمان تشکیل دولت پارت ادامه داشت.
یکی از طرح‌های معروف این سفال‌ها، لوله‌های بلندی است که از شکل منقار پرندگانی مانند حواصیل الهام گرفته شده. هنرمند سفالگر با کشیدن این طرح‌ها به ساده‌ترین شکل، بیننده را مجذوب طبیعت‌گرایی اثر خود می‌کند.
برخی از این سفال‌ها یکدست خاکستری یا سیاه هستند و برخی دیگر با خطوط زیگزاگ یا طرح‌های کنده‌شده مانند برگ زیتون تزئین شده‌اند. این تزئینات معمولاً روی بدنه، زیر گردن یا دسته ظرف دیده می‌شود. گاهی نیز نقش خورشید و ماه به صورت نیمه‌برجسته در محل اتصال لوله‌ها به بدنه حک شده است. برخی باستان‌شناسان پیدایش این سفال را به آریایی‌های جنگجو و سوارکار نسبت می‌دهند و آن را یک پدیده فرهنگی مهم در آغاز عصر آهن در آسیای جنوبی می‌دانند.
3- سفال داغ‌دار
سفال داغ‌دار به سفال‌هایی گفته می‌شود که قبل از پخت در کوره، روی آنها با مهره‌های سنگی، استخوانی یا حتی ناخن طرح‌هایی ایجاد می‌شود. پس از پخت، این طرح‌ها که به آنها «داغ» می‌گویند، روی سفال باقی می‌مانند. این روش از گذشته‌های دور تا امروز میان سفالگران رواج دارد.
4- سفال قرمز
این نوع سفال به رنگ قرمز است و با چرخ ساخته می‌شود. گاهی نقش دارد و گاهی بدون نقش است. نمونه‌های مشخص آن از دوره شوش دوم در هزاره سوم پیش از میلاد دیده شده است.
5- سفال قرمز منقوش
این سفال‌ها به رنگ قرمز آجری یا شتری هستند، با دست ساخته می‌شوند و مقاومت کمی دارند. معمولاً به شکل کاسه و بشقاب در لایه‌های باستانی قدیمی مانند تپه چشمه‌علی ری، سیلک و شهریار و دیگر نقاط مربوط به حدود هزاره پنجم پیش از میلاد یافت شده‌اند.
روی سطح داخلی و بیرونی این سفال‌ها، طرح‌های هندزی و در میان آنها حیوانات در حال حرکت نقش بسته است. هنرمندان این نقش‌ها را به صورت ساده و stylized رسم کرده‌اند.
برخی باستان‌شناسان این نوع سفال را یک پدیده فرهنگی می‌دانند و از آن به عنوان «تمدن سفال قرمز منقوش» یاد می‌کنند. عده‌ای دیگر آن را یک پدیده فنی می‌دانند که به دلیل جنس مواد اولیه و میزان حرارت کوره به وجود می‌آید. به نظر می‌رسد نظر دوم منطقی‌تر باشد؛ برای مثال، اگر درجه حرارت کوره بالا باشد، در مواد سفال اکسید آهن وجود داشته باشد و اکسیژن به اندازه کافی باشد، سفال به رنگ قرمز درمی‌آید. اگر اکسیژن کم شود، رنگ تیره‌تر می‌شود و اگر حرارت کاهش یابد، رنگ به صورتی می‌زند.