دوران حکومت سلجوقیان، یکی از دوره‌های درخشان و تاثیرگذار در تاریخ ایران و جهان اسلام به شمار می‌رود. آنان علاوه بر گسترش قلمرو خود، توجه ویژه‌ای به هنر، علم و ساختن بناهای زیبا داشتند.
در زمینه معماری، سلجوقیان آثار باشکوهی از خود به جای گذاشتند. مساجد، مدرسه‌ها، برج‌های مقبره‌ای و کاروانسراهای بسیاری در سراسر ایران ساخته شد. این بناها با ویژگی‌هایی مانند گنبدهای بزرگ، ایوان‌های بلند و تزئینات زیبای آجری شناخته می‌شوند. برای نمونه، مسجد جامع اصفهان در این دوره گسترش زیادی یافت و به یکی از مهم‌ترین مسجدهای تاریخی تبدیل شد.
هنر سلجوقیان تنها به معماری محدود نمی‌شد. در صنایع دستی نیز بسیار پیشرفت کردند. سفالگری، فلزکاری، شیشه‌گری و بافتن فرش و پارچه‌های ابریشمی در این دوره رونق فراوانی داشت. آثار سفالی آنان با طرح‌های زیبا و رنگ‌های درخشان و آثار فلزی با ظرافت و دقت زیادی ساخته می‌شدند.
علاوه بر این‌ها، سلجوقیان به دانش و دانشمندان نیز اهمیت می‌دادند. در زمان حکومت آنان، مدرسه‌های زیادی به نام «مدرسه‌های نظامیه» ساخته شد که در آن‌ها علوم مختلفی مانند فقه، فلسفه، نجوم و پزشکی تدریس می‌شد. این مدرسه‌ها نقش مهمی در پیشبرد علم و فرهنگ آن دوران ایفا کردند.
به طور کلی، میراث فرهنگی و هنری سلجوقیان، ترکیبی زیبا از هنر، معماری و علم است که نه تنها در تاریخ ایران، بلکه در تاریخ جهان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و ما امروز می‌توانیم با دیدن این آثار، بخشی از عظمت و خلاقیت آن دوران را درک کنیم.
با هم نگاهی کوتاه به میراث فرهنگی و هنری سلجوقیان می‌اندازیم، بر اساس کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم و همراه با مدیر تولز.
دودمان سلجوقی در سال ۱۳۰۷ میلادی، که همان قرن پنجم هجری است، پا گرفت. بنیانگذار این سلسله، طغرل بیگ، از مردمان ترکتبار بود. دوران فرمانروایی سلجوقیان، عصر طلایی و پیشرفت دانش، هنر و فرهنگ در ایران بود. آن‌ها همچنین قلمرو ایران را بسیار گسترش دادند؛ به‌گونه‌ای که سرزمین ایران از خاور تا کوه‌های هندوکش، از باختر تا سرزمین شام و دشت‌های آناتولی، از شمال تا آسیای میانه و از جنوب تا کرانه‌های خلیج‌فارس می‌رسید.
سلجوقیان و توسعه فرهنگ و تمدن
در دوران فرمانروایی سلجوقیان، که پیرو مذهب حنفی بودند، گام‌های بزرگی برای پیشرفت فرهنگ ایرانی-اسلامی برداشته شد. در این دوره، زبان فارسی جایگزین زبان عربی شد و به زبان اصلی برای نوشتن و همچنین ثبت رویدادهای تاریخی تبدیل گشت.
یکی از کارهای مهم سلجوقیان، ساختن مدرسه‌های بسیار در سراسر قلمروشان بود. خواجه نظام‌الملک در شهرهای بزرگی مثل بغداد، بلخ، نیشابور و اصفهان، مدارسی به نام نظامیه بنیان نهاد. در همین زمان، دانشمندان و اندیشمندانی بزرگ مانند عمر خیام و امام محمد غزالی ظهور کردند و آثاری ماندگار از خود به جای گذاشتند.
اگر بخواهیم فرهنگ یک جامعه را بسنجیم، یکی از معیارهای مهم، پیشرفت ادبیات در آن جامعه است. بر این اساس، می‌توان گفت در این دوره نویسندگان و شاعران نامداری پدید آمدند و آثار ارزشمندی خلق کردند. جالب اینجاست که برخی از پادشاهان سلجوقی خود ادیب و شاعر بودند؛ مانند ملک‌شاه سلجوقی و طغرل سوم. از دیگر چهره‌های درخشان ادبی این عصر می‌توان شیخ شهاب‌الدین سهروردی، خاقانی، انوری و نظامی را نام برد.
ادبیات در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید و سبک تازه‌ای در شعر به نام سبک عراقی پدید آمد. از سوی دیگر، سلجوقیان در جنگ‌های صلیبی پیروزی‌های بسیاری به دست آوردند و نقش مهمی در این نبردها ایفا کردند. این موفقیت‌ها باعث گسترش هرچه بیشتر فرهنگ ایرانی-اسلامی شد.
هنر در دوره سلجوقیان
در دوران فرمانروایی سلجوقیان، همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، فرهنگ و هنر در ایران پیشرفت چشمگیری داشت. به‌ویژه هنر ساختمان‌سازی در این دوره بسیار رونق یافت. در این زمان، شیوه ساخت مسجدها به‌کلی دگرگون شد. سبکی از گنبدسازی پدید آمد که در آن گنبدها دو لایه بودند؛ از داخل به شکل نیم‌دایره و از بیرون بیضی‌شکل دیده می‌شدند و در بخش بالایی کمی تیزتر می‌شدند.
همچنین در ساختن بناها، یک حیاط با چهار ایوان و یک تالار مربع‌شکل گنبددار با هم ترکیب می‌شدند. این سبک از مسجدسازی را می‌توان به‌طور کامل در “مسجد جامع اصفهان” دید.
سلجوقیان علاوه بر معماری، در زمینه‌هایی مانند سفال‌سازی، جلدسازی، خوشنویسی و تذهیب نیز آثاری نو و بی‌همتار خلق کردند و از خود به یادگار گذاشتند.