شهر سوخته نام محلی باستانی در استان سیستان و بلوچستان ایران است. این شهر یکی از قدیمی‌ترین و پیشرفته‌ترین شهرهای دنیا در زمان خودش بوده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی چیزهای شگفت‌انگیزی از این شهر نشان داده. برای مثال، آنها قدیمی‌ترین چشم مصنوعی جهان را در اینجا پیدا کرده‌اند که متعلق به زنی بوده و در گورش گذاشته شده بود. همچنین، اولین عمل جراحی مغز در این منطقه انجام شده که آثار آن روی جمجمه یک دختر جوان دیده می‌شود.
مردم شهر سوخته بسیار باهوش و خلاق بوده‌اند. آنها بازی‌های فکری مانند تخته نرد داشته‌اند و حتی طراحی‌هایی روی ظروفشان کشیده‌اند که نشان می‌دهد چگونه انیمیشن و پویانمایی را می‌شناخته‌اند.
این شهر به دلیل یک آتش‌سوزی بزرگ نابود شده و به همین خاطر به “شهر سوخته” معروف شده است. با این حال، آثار باقی‌مانده از آن، داستان تمدنی بزرگ و خلاق را برای ما روایت می‌کند.
از آغاز آفرینش انسان تا به امروز، فرهنگ‌ها و جوامع زیادی در سراسر جهان شکل گرفته‌اند. هر کدام از این تمدن‌ها داستان و تاریخ ویژه خود را داشته‌اند، اما با گذشت زمان از بین رفته‌اند و امروز تنها یادگارهایی از آنها به جا مانده است.
ایران یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان است که آثار و روایت‌های تاریخی فراوانی از گذشته دارد. یکی از این آثار ارزشمند، در فاصله پنجاه و شش کیلومتری شهر زابل قرار دارد: شهری با بیش از پنج هزار سال قدمت که به «شهر سوخته» شناخته می‌شود.
این شهر در کنار رود هیرمند و دریاچه هامون، در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. در ادامه، نگاهی کوتاه به ویژگی‌ها و دانستنی‌های مربوط به این تمدن کهن خواهیم داشت.
شهر سوخته
شهر سوخته امروز به نظر یک منطقه خشک و بیابانی می‌رسد، اما در گذشته به دلیل وجود دریاچه هامون و رودخانه‌های زیادی که به آن می‌ریختند، بسیار سرسبز و پررونق بوده است. این شهر حدود دویست و هشتاد هکتار وسعت دارد و به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش مسکونی، بخش صنعتی، بخش مرکزی، گورستان و بناهای یادبود.
اشیایی که از این منطقه پیدا شده شامل وسایل تزئینی، وسایل مذهبی، لوازم روزمره زندگی، ابزار کار و همچنین آثاری است که نشان می‌دهد چه جانوران و گیاهانی در آن منطقه وجود داشته‌اند.
شهر سوخته یکی از پیشرفته‌ترین و متمدن‌ترین شهرهای جهان در زمان خود بوده و هنوز هم باستان‌شناسان و بازدیدکنندگان را شگفت‌زده می‌کند. برخی از دستاوردهای مهم این شهر که پس از سال‌ها تحقیق کشف شده، عبارت‌اند از:
– انجام اولین عمل جراحی مغز در ۴۸۰۰ سال پیش
– کشف قدیمی‌ترین انیمیشن جهان (روی یک جام، نقش‌هایی کشیده شده که با حرکت دادن آن، داستانی را نشان می‌دهد)
– استفاده از شتر برای حمل و نقل
– کشف خط‌کشی با دقت نیم‌میلی‌متر
– کشف شطرنج و تخته‌نرد
– آگاهی از لزوم جدا بودن منطقه صنعتی از منطقه مسکونی
– کشف سیستم آب‌رسانی و فاضلاب
– رونق صنایع مختلف مانند کفاشی، خراطی، معرق، سفال‌گری، ریسندگی، حصیربافی، مهرسازی، ساخت ابزار فلزی و…
– کشف اولین چشم مصنوعی
علاوه بر این‌ها، شهر سوخته دارای نظم اجتماعی و تشکیلات اداری منظمی بوده و مردم آن دین یکسانی داشتند. پیدا شدن لوح‌های نوشته‌شده از دوره ایلامی و همچنین مهرهای مختلف، نشان می‌دهد که این شهر سیستم تجاری و ارتباطی پیشرفته‌ای داشته است. آنها با مردمان اطراف خلیج فارس و ساکنان بین رودخانه‌های دجله و فرات روابط تجاری داشتند و با مردم ترکمنستان نیز دوستی و ارتباط داشته‌اند.
علت نامگذاری شهر سوخته
دلیل نامگذاری این شهر به ملاقات یک مأمور بریتانیایی به نام کلن بیت مربوط می‌شود. او هنگام بازدید از منطقه، آثار سوختگی روی سطوح مختلف را مشاهده کرد و وجود لایه‌های وسیع خاکستر، کاوشگران را به این نتیجه رساند که این تمدن بر اثر آتش‌سوزی نابود شده و به همین دلیل، نام «شهر سوخته» را بر آن نهادند.
اما حقیقت چیز دیگری بود.
باستان‌شناسان ایتالیایی پس از یازده سال پژوهش اعلام کردند که نابودی این شهر نه به خاطر آتش‌سوزی، بلکه در اثر تأثیر تدریجی دو عامل آب و باد طی سال‌های طولانی رخ داده است. در واقع، دلیل اصلی نابودی شهر، هجوم همسایگان و تغییر مسیر رودخانه هیرمند و در نتیجه، کاهش آب دریاچه هامون بود. این اتفاقات باعث خشکسالی و کمبود منابع برای ساکنان شد. مردم برای تأمین معاش خود، ناآگاهانه به تخریب محیط پرداختند و همچنین مهاجرت از منطقه آغاز شد.
وجود آن حجم از خاکستر در منطقه هم دو دلیل اصلی داشت: نخست، صنعتی بودن شهر و فعالیت کوره‌های فراوان که خاکستر تولید می‌کردند، و دوم، خاکستر ناشی از پخت‌وپز مهاجران زیادی که در طول زمان در آن منطقه زندگی کرده و برای روشن کردن آتش، زمین را می‌کندند.
در پایان باید گفت که شهر سوخته نیز مانند دیگر نمادهای تاریخی، آیینه‌ای از پند و عبرت برای انسان است. امید که ما نیز میراثی ارزشمند برای آیندگان از خود به جای بگذاریم.
در نهایت، این محوطهٔ باستانی در اسفندماه سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی ایران و در تیرماه سال ۱۳۹۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این اثر، هفدهمین اثر ایرانی ثبت‌شده در یونسکو است.
پیشنهادی: همه چیز درباره ارگ کریم‌خان زند
اختصاصی مدیر تولز/ نویسنده: صفیه عبدالرحیمی