علی‌اکبر دهخدا، از دانشمندان و ادیبان بزرگ ایران در دوره معاصر است. او در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران به دنیا آمد و در خانواده‌ای اهل دانش و فرهنگ پرورش یافت. دهخدا تحصیلات خود را در علوم قدیمه و جدید پی گرفت و به زبان‌های عربی و فرانسوی نیز تسلط یافت.
او از چهره‌های مؤثر در جنبش مشروطه ایران بود و با نوشتن مقاله‌های تند و انتقادی در روزنامه‌هایی مانند «صوراسرافیل»، نقش مهمی در بیداری مردم ایفا کرد. پس از به توپ بستن مجلس، مدتی را در تبعید گذراند، اما هیچ‌گاه از تلاش برای پیشرفت کشور دست برنداشت.
دهخدا را بیشتر به خاطر تألیف فرهنگ لغت بزرگ «لغت‌نامه دهخدا» می‌شناسند؛ کتابی عظیم که حاصل بیش از ۴۰ سال تلاش بی‌وقفه او و همکارانش است و یکی از مهم‌ترین منابع زبان فارسی به شمار می‌رود.
در زمینه شعر، دهخدا سبک ویژه‌ای داشت. او در کنار استفاده از زبان فاخر و کهن فارسی، گاهی با زبانی ساده و نزدیک به گفتار عامه مردم نیز شعر می‌سرود. طنز اجتماعی و انتقادی، یکی از ویژگی‌های برجسته شعر اوست. دهخدا در اشعار خود، به مسائل جامعه، نابرابری‌ها و کاستی‌ها می‌پرداخت و از ظلم و نادانی انتقاد می‌کرد. اشعار او، چه جدی و چه طنز، همیشه حاوی پیامی اخلاقی یا اجتماعی برای بهبود شرایط زندگی مردم بود.
زندگی علی اکبر دهخدا
علی‌اکبر دهخدا، نویسنده، فرهنگ‌نویس، سیاستمدار و شاعر ایرانی بود که در سال ۱۲۵۷ در تهران به دنیا آمد و در هفتم اسفند ۱۳۳۴ در همین شهر درگذشت. او نویسنده و بنیان‌گذار اصلی لغت‌نامه بزرگ دهخدا نیز هست.
همزمان با شروع جنبش مشروطه، دهخدا با همکاری جهانگیرخان و قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد. نوشته‌های طنز او به دلیل زبان ساده و نزدیک به گفتار عامه مردم، بسیار محبوب شد. این مقالات که دردها و خواسته‌های مردم را بازتاب می‌داد، به دل‌های آنان راه می‌یافت و خوانندگان فراوانی پیدا می‌کرد.
سبک ادبی دهخدا
دهخدا در ادبیات دوره مشروطه جایگاهی بلند دارد. او را باهوش‌ترین و عمیق‌ترین طنزنویس آن دوره می‌دانند. دهخدا با نثر خاص خود در نوشتن نقدهای روزنامه صوراسرافیل، نمونه‌ای نو از نثر طنز انتقادی فارسی را پدید آورد. او از هر رویدادی بهره می‌گرفت تا بر استبداد بتازد.
نکته برجسته در نوشته‌ها و اشعار طنز دهخدا، عشق و دلسوزی او به مردم عادی و کم‌درآمد بود. او با نشان دادن جنبه‌های تاریک زندگی، هرگز جنبه‌های روشن و امیدبخش آن را فراموش نمی‌کرد. دهخدا به تنبلی و بی‌خردی نیز می‌تاخت. مقالات طنز او با نام “دخو” چاپ می‌شد.
آثار معرف علی اکبر دهخدا
لغت‌نامه دهخدا: این کتاب، بزرگ‌ترین فرهنگ‌نامه فارسی است که تاکنون نوشته و چاپ شده است. نتیجه تلاش بی‌وقفه علی‌اکبر دهخدا و همکارانش در طول چهل و پنج سال (از ۱۳۱۴ تا ۱۳۵۹ خورشیدی) است که حتی پس از درگذشت او نیز ادامه یافت. دهخدا با بررسی فرهنگ‌های مختلف فارسی متوجه شد که اشتباهات این کتاب‌ها از یکی به دیگری منتقل شده و خطاهای خواندن و نوشتن نیز بر تعداد این اشتباهات افزوده است. به همین دلیل، او کار خود را بر پایه‌ای دقیق و علمی بنا نهاد.
کتاب امثال و حکم: دهخدا سال‌های زیادی را صرف گردآوری لغت‌نامه بزرگ خود کرده بود و ضرب‌المثل‌ها را نیز مانند فرهنگ لاروس، درون واژه‌ها گنجانده بود. اما “اعتمادالدوله قراگوزلو”، وزیر فرهنگ وقت، به این دلیل که چاپ لغت‌نامه در آن زمان امکان‌پذیر نبود، از دهخدا خواست تا بخش امثال و حکم را از یادداشت‌هایش جدا کند و به صورت مستقل منتشر نماید. دهخدا این درخواست را پذیرفت و از میان یادداشت‌هایش، تمام موارد مربوط به ضرب‌المثل‌ها، حکمت‌ها، اصطلاحات و حتی اخبار و احادیث را استخراج کرد. این مجموعه در چهار جلد بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ خورشیدی در تهران و با پیگیری‌های قراگوزلو به چاپ رسید و در پایان کتاب نیز فهرستی از اعلام اضافه شد.
سایر آثار و تالیفات:
– ترجمه کتاب «علل عظمت و انحطاط رومیان» نوشته منتسکیو از زبان فرانسه.
– ترجمه کتاب «روح القوانین» نوشته منتسکیو.
– فرهنگ لغت فرانسه به فارسی.
– حاشیه‌نویسی و توضیح بر دیوان ناصر خسرو.
– نوشتن زندگینامه ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارمین سال تولد او.
– ویرایش و تصحیح دیوان حافظ.
– ویرایش و تصحیح دیوان منوچهری.
– ویرایش و تصحیح آثار سید حسن غزنوی.
– ویرایش و تصحیح دیوان فرخی.
– ویرایش و تصحیح دیوان مسعود سعد سلمان.
– ویرایش و تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی.
– ویرایش و تصحیح کتاب «لغت فرس» اسدی.
– ویرایش و تصحیح کتاب «صحاح الفرس».
– ویرایش و تصحیح دیوان ابن یمین.
– ویرایش و تصحیح کتاب «یوسف و زلیخا».
– دیوان شعرهای خودش.
– مجموعه‌ای از مقاله‌هایش.
ویژگی اشعار علی اکبر دهخدا
کارهای شعری او را می‌توان در سه گروه قرار داد:
دسته اول شامل شعرهایی است که به شیوه قدیمی سروده شده‌اند. برخی از این آثار آن قدر محکم و استوار هستند که گاهی به سختی می‌توان فهمید آنها را شاعران گذشته سروده‌اند یا او.
دسته دوم شعرهایی هستند که در آنها نوآوری ادبی دیده می‌شود. مسمط «یاد آر ز شمع مرده یار آر» از برترین شعرهای نو در زبان فارسی شناخته می‌شود.
دسته سوم نیز شعرهای طنزآمیز او هستند که به زبان ساده و خودمانی گفته شده‌اند.
دهخدا از جمله شاعرهای اندک دوران مشروطه است که نگاه روشن و واضحی به جهان دارد. او هرگز اسیر احساسات زودگذر نمی‌شود و شعار نمی‌دهد.
دهخدا شعرهایش را در قالب‌های شناخته‌شده‌ای مانند مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.
درون‌مایه شعرهای او میهن‌دوستی، حمایت از ستمدیدگان، افشای ستمگران و حاکمان ناشایست و همچنین مبارزه با دورویی و تظاهر است.
یکی از ویژگی‌های برجسته شعر دهخدا، طنز تند و گزنده‌ای است که همراه با تفکر عمیق و دانش فراوان او بیان می‌شود.
نوشته هایی از امثال و حکم علی اکبر دهخدا
«این شراب است که با هر نیرنگی، از یک خم، ده رنگ بیرون می‌آورد. از آن رنگ زرد و زعفرانی می‌بینی، از آن سرخ و ارغوانی می‌خواهی. اگر اراده کنی، این خم حتی رنگ سیاه را هم به تو می‌دهد.»
«آزادی در اندیشه، نوشتن، گفتار، گردهمایی‌ها، شغل، مسکن و چیزهای دیگر، باعث پیشرفت و آبادانی کشورها می‌شود.»
«از درختی که میمون از آن بالا رفت، دخترک هم بر شاخه‌اش چابک شد. کشاورز پیر گفت و خوب هم گفت: چنین دختری سزای چنین مادری است. سری مانند آن، سزای این پنجه است و چنین دیگی، لایق این کفگیر.»
«از باغ دنیا پرسیدم: سودی دارد؟ گفت: در بهار زندگی، دسته‌گلی از گل‌های حقیقت به دست آور.»
«بار کردن باقلا فقط یک هوس است؛ اول خرت را حاضر کن، کار بعداً انجام می‌شود.»
«اگر می‌دانی چگونه ضربه بزنی، همین امروز به دشمن ضربه بزن. چرا از فردا بترسی؟ اگر مرد در فکر فردا فرو برود، امروز دستش برای نبرد می‌لرزد.»
«تا وقتی که چند نفر نادان، مانند خودشان، چند گاو نادان دیگر را رهبری کنند.»
«اگر می‌خواهی زیر سایه درختت آرامش داشته باشی، شاخه‌ای را قطع نکن، ریشه درخت را از جا مکن. اگر گوشت بره، کشک، روغن و شیر می‌خواهی، پشم گوسفند را بگیر، نه پوستش را.»
«تا وقتی که سرانگشت سرکشی بر سر محبت بگذاری، الآن پرده را کنار بزن و ماهی را که با انگشت نشان می‌دهی، پنهان کن.»
«بدن تو جامی از زهر کشنده است و آن زهر در درون این جام، مال من و توست. شکستن این جام و نابود شدن آن را می‌دانی چیست؟ جان دادن پدرت، یعنی مردن تو.»
«وقتی فقر از در وارد شود، عشق از پنجره بیرون می‌رود.»
«چه پیام را بپذیری و چه رد کنی، کار پیامبر فقط رساندن آن است.»
«تا وقتی که در مدرسهٔ درد، ملالت به او ندهند، به دلش اجازهٔ رسیدن به کمال دل را نمی‌دهند.»
«دنیا با امید برپاست و دنیا با امید برقرار می‌ماند.»
«از دو زمان باید در جنگ بترسی: یکی روز مرگ و دیگری روز زندگی. وقتی بدن در پناه قضا آرمید، حتی شب هم بسترت را در میدان جنگ پهن کن. اگر مرگ سر از بالین برداشت، به سرت بگو دیگر بالینی نخرید.»
«مردان بزرگ و آزاده، معمولاً به خاطر بی‌اعتنایی به جمع‌آوری مال، اغلب فقیر و بی‌چیز هستند.»
«ریش انبوه پر از شپش و کک، و زیر آن افتاده تحت فشار. مانند آن کیسه‌ای که پر شده و بندش بر گردن افتاده.»
«غول عادت را به بیگاری گرفته‌اند، همانند گاو آسیاب برای اربابانشان. از صبح تا شب در رنج و مشقت راه می‌روند و شب در همان جایی هستند که صبح بودند.»
«فکر، پایه و اساس عقل است.»
«گفتم: از بخشش دیدار، می‌خواهم آتش شوق را شاید با آبی فرو نشانم. گفت: این خوابی خوش است، اما فیل در خواب است و فیلبان هم در خواب.»
«اما برای خوب سنجیدن، صد بار شنیدن به پای یک بار دیدن نمی‌رسد.»
«همه ما در قافلهٔ زندگی، پشت سر هم در حرکتیم. مرگ به فقیر و ثروتمند نگاه نمی‌کند. مرگ شتری است که در هر خانه‌ای می‌خوابد. برای همه چیز چاره‌ای هست، جز برای مرگ.»