زندگی دکتر محمود حسابی
دکتر محمود حسابی، که با عنوان “پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران” شناخته می‌شوند، یکی از برجسته‌ترین دانشمندان و فرهیختگان کشورمان هستند. ایشان در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی در تهران به دنیا آمدند.
دکتر حسابی در خانواده‌ای اهل فرهنگ و دانش پرورش یافتند. از سنین جوانی، اشتیاق فراوانی به یادگیری علوم مختلف داشتند. برای ادامه تحصیل، به کشور فرانسه سفر کردند و در بهترین دانشگاه‌های آن زمان، در رشته‌های مهندسی راه و ساختمان، مهندسی برق، مهندسی معدن و همچنین فیزیک تحصیل کردند و موفق به اخذ مدرک دکترای فیزیک خود شدند.
ایشان با عشق و علاقه‌ی عمیق به وطن، پس از اتمام تحصیلات به ایران بازگشتند و تمام انرژی و دانش خود را صرف خدمت به کشور کردند. از دکتر حسابی به عنوان بنیانگذار بسیاری از نهادهای علمی و آموزشی در ایران یاد می‌شود. ایشان در راه‌اندازی دانشگاه تهران، دانشکده‌های فنی و علوم، نقش بسیار مهمی داشتند.
دکتر حسابی تنها یک دانشمند نبودند؛ ایشان به ادبیات، فلسفه و موسیقی نیز علاقه‌مند بودند و چندین زبان زنده‌ی دنیا را می‌دانستند. این ویژگی‌ها، ایشان را به شخصیتی جامع‌الاطراف تبدیل کرده بود.
سرانجام این استاد بزرگ در تاریخ ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ در شهر ژنو سوئیس دیده از جهان فروبستند، اما یاد و خاطره‌ی خدمات ارزنده‌ی ایشان همواره در تاریخ علم ایران جاودان مانده است.
زندگی نامه دکتر محمود حسابی
محمود حسابی، که در سوم اسفند ۱۲۸۱ در شهر تفرش به دنیا آمد و در دوازدهم شهریور ۱۳۷۱ در ژنو درگذشت، با نام اصلی محمود خان میرزا حسابی شناخته می‌شود. او که به پروفسور حسابی معروف است، فیزیکدان، سناتور و یکی از وزیران آموزش و پرورش در دوره پهلوی بود و نقش مهمی در پایه‌گذاری فیزیک دانشگاهی در ایران داشت.
او چهار سال اول زندگی خود را در تهران گذراند. سپس در هفت سالگی، تحصیلات ابتدایی را در بیروت و در مدرسه‌ای تحت مدیریت کشیش‌های فرانسوی شروع کرد. در این دوران، با وجود سختی‌های زندگی در غربت، با پشتکار درس خواند. همزمان، آموزش‌های دینی و ادبیات فارسی را نزد مادرش فرا گرفت. او قرآن و دیوان حافظ را از حفظ بود و به خوبی با آثار بزرگان ادب فارسی مانند بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشات قائم مقام فراهانی آشنا بود.
تحصیلات متوسطه او همزمان با شروع جنگ جهانی اول و بسته شدن مدارس فرانسوی زبان بیروت شد. به همین دلیل، دو سال در خانه درس خواند و سپس در کالج آمریکایی بیروت ادامه تحصیل داد. او در هفده سالگی لیسانس ادبیات و در نوزده سالگی لیسانس زیست‌شناسی گرفت.
پس از آن، در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت فارغ‌التحصیل شد. در این دوره، با کار در زمینه نقشه‌کشی و راه‌سازی، به خانواده خود کمک مالی می‌کرد. او علاوه بر این، در رشته‌های پزشکی، ریاضیات و ستاره‌شناسی نیز تحصیل کرد.
حسابی برای ادامه تحصیل به دانشگاه سوربن فرانسه رفت و در رشته فیزیک به پژوهش پرداخت. در سال ۱۹۲۷ میلادی و در سن بیست و پنج سالگی، با ارائه رساله‌ای با عنوان «حساسیت سلول‌های فتوالکتریک»، موفق به دریافت مدرک دکترای فیزیک با درجه عالی شد.
او در سال ۱۳۳۶ به عنوان سناتور انتصابی تهران به مجلس سنا راه یافت و همچنین در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق، وزیر آموزش و پرورش بود. با وجود امکان ادامه کار و تحقیق در خارج از ایران، او به کشور بازگشت و نقش مهمی در پایه‌گذاری علوم نوین، تأسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی، و ایجاد دانشکده‌های فنی و علوم دانشگاه تهران ایفا کرد. علاوه بر این، کتاب‌ها و جزوات متعدلی نوشت و در راه‌اندازی و گسترش فیزیک و مهندسی نوین در ایران کوشید.
دکتر حسابی علاوه بر تسلط به چهار زبان زنده دنیا، در موسیقی مهارت داشت و ویولن و پیانو می‌نواخت. در زمینه ورزش نیز موفق بود و حتی گواهی نجات‌غریق در شنا دریافت کرد.
او در ۱۲ شهریور ۱۳۷۱ در بیمارستان دانشگاه ژنو چشم از جهان فروبست و در زادگاهش، تفرش، به خاک سپرده شد. یک سال پس از درگذشتش، در سال ۱۳۷۲، خانه او به موزه تبدیل شد. در این موزه، وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها، تقدیرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی به نمایش گذاشته شده است. این موزه در خیابان تجریش، خیابان مقصودبیک قرار دارد که قبلاً به نام چهارراه حسابی شناخته می‌شد.
از جمله آثار به جا مانده از او می‌توان به کتاب‌های فیزیک دبیرستان، کتابی در تفسیر امواج دوبر در شش رساله، مقاله «ذرات پیوسته» در نشریه آکادمی علوم آمریکا، مقاله‌ای درباره اثبات نظری بیشتر بودن جرم ذرات شارژ شده به وسیله نور نسبت به الکترون، و همچنین ارائه تفسیری برای قانون جاذبه عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول اشاره کرد. علاوه بر این، مقالات و کتاب‌های دیگری مانند «مدل ذرات بی‌نهایت گسترده» و «دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران» از او بر جای مانده است.
ملاقات دکتر حسابی و انیشتین
پروفسور حسابی نظریه‌های مهمی در فیزیک ارائه دادند که آخرین و معروف‌ترین آن‌ها، نظریه «بی‌نهایت بودن ذرات» بود. ایشان در این زمینه با چند دانشمند اروپایی نامه‌نگاری و گفت‌وگو کردند و آن‌ها پیشنهاد دادند که بهتر است مستقیماً با دفتر پروفسور انیشتین تماس بگیرند. به همین دلیل، محاسبات و یافته‌های خود را در نامهای برای دفتر انیشتین در دانشگاه پرینستون فرستادند. پس از مدتی، به آن دانشگاه دعوت شدند و زمانی برای دیدار با دستیار انیشتین، پروفسور شتراووس، برایشان تعیین شد. پس از این گفت‌وگو، به پروفسور حسابی اطلاع داده شد که می‌توانند در جلسه‌ای حضوری، نظریه خود را برای خود پروفسور انیشتین توضیح دهند.
پروفسور حسابی این دیدار را این‌گونه تعریف می‌کنند: وقتی برای نخستین بار با آلبرت انیشتین، بزرگترین فیزیکدان جهان، روبرو شدم، او را بسیار ساده، آرام و فروتن یافتم؛ همچنین بسیار باادب و صمیمی بود. او زودتر از من در اتاق انتظار دفترش نشسته بود و منتظر من بود. وقتی وارد شدم، با گرمی از من استقبال کرد و مرا به دفتر کارش برد، بدون آن که پشت میز خود بنشیند، کنار من روی مبل نشست.
نظریه خود درباره بی‌نهایت بودن ذرات را برایش توضیح دادم. او پس از نگاهی به محاسبات من گفت: یک ماه دیگر دوباره همدیگر را می‌بینیم. یک ماه بعد، وقتی دوباره به دیدارش رفتم، به من گفت: من به عنوان کسی که سال‌ها در فیزیک تجربه دارد، با اطمینان می‌گویم که نظریه شما در آینده‌ای نزدیک، این علم را دگرگون خواهد کرد. باور نمی‌کردم چه می‌شنوم و از شدت خوشحالی نفس‌نفس می‌زدم.
او سپس توضیح داد: اما نظریه شما هنوز متقارن نیست و باید بیشتر روی آن کار کنید. بنابراین بهتر است پژوهش‌های خود را ادامه دهید. من به دستیارم دستور می‌دهم تمام امکانات مورد نیاز را در اختیارتان بگذارد. با پیگیری دستیارش و نامهای که با امضای خود انیشتین فرستاده شد، بهترین آزمایشگاه نور آمریکا در دانشگاه شیکاگو، با تمام تجهیزات لازم در اختیار من قرار گرفت و در خوابگاه دانشگاه نیز اتاقی مجهز، مانند اتاق یک هتل خوب، به من داده شد.
نخستین روزی که کارم را در آزمایشگاه آغاز کردم و مشغول چیدن وسایل شخصی روی میز و داخل کشوها بودم، متوجه یک دسته چک سفید شدم که همه برگه‌های آن امضا شده بود و در یکی از کشوها جا مانده بود. سریع آن را نزد رئیس آزمایشگاه بردم و موضوع را گفتم. او پاسخ داد: این دسته چک، جا نمانده؛ متعلق به خود شماست تا برای تهیه نیازهای تحقیقاتی‌تان، بدون پیچیدگی‌های اداری اقدام کنید. این امکانات برای همه پژوهشگران این آزمایشگاه فراهم شده است. من گفتم: اما با این روش، امکان سوءاستفاده هم وجود دارد؟ او در پاسخ گفت: درصد پیشرفت ما در اثر این اعتماد، در مقایسه با اشتباهات احتمالی همکاران، بسیار ناچیز است.
پس از ماه‌ها پژوهش، سرانجام نظریه‌ام کامل شد و درخواست جلسه دفاع را به دانشگاه پرینستون فرستادم. روز دفاع مشخص شد و وقتی با تشویق حاضران وارد سالن شدم، با شگفتی دیدم که انیشتین به احترام من ایستاد و پس از او، دیگر استادان و دانشمندان نیز برخاستند. من که کاملاً دست‌پاچه شده بودم، با اشاره انیشتین و نشستن در کنار او، کمی آرام شدم. سپس برای توضیح معادلات و محاسباتم به پای تخته رفتم و با عجله می‌خواستم مطالبم را بیان کنم که پروفسور انیشتین مرا صدا زد و پرسید: چرا این‌قدر عجله می‌کنی؟ گفتم: نمی‌خواهم وقت شما و دیگر استادان را بگیرم. اما او با مهربانی گفت: نه، الآن شما پروفسور حسابی هستید و من و دیگران، دانشجویان شما هستیم. وقت ما کاملاً در اختیار شماست. آن جلسه دفاع، یکی از شیرین‌ترین و آموزنده‌ترین لحظات زندگی من بود.
من در حضور بزرگترین فیزیکدان جهان، آلبرت انیشتین، از نظریه خود دفاع می‌کردم و مردی به این بزرگی، مرا استاد خود خطاب کرد. آنجا بزرگترین درس زندگی‌ام را نیز آموختم: هرچه انسان ارزشمندتر باشد، فروتنی و ادب او نیز بیشتر است. پس از دریافت مدرک دکتری، انیشتین به من اجازه داد در کنار او در دانشگاه پرینستون به تدریس و پژوهش ادامه دهم.
آثار دکتر حسابی
دکتر محمود حسابی کتاب‌ها و نوشته‌های زیادی از خود به جای گذاشته‌اند که موضوعات مختلفی مانند فیزیک، زبان فارسی و مسائل فرهنگی را در بر می‌گیرد. در مجموع، این آثار شامل ۲۱ کتاب و مقاله می‌شوند. از میان این آثار، برخی از آن‌ها از اهمیت و شهرت بیشتری برخوردار هستند، از جمله:
◊ کتاب ها
کتاب‌های فیزیک دوره دبیرستان، چاپ سال ۱۳۱۸.
کتابی درباره تفسیر نظریه امواج دوبر در قالب شش مقاله، منتشر شده توسط دانشگاه تهران در سال ۱۹۴۶.
کتاب دیدگانی فیزیک، چاپ دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۰.
کتاب قانون تأسیس دانشگاه تهران، مربوط به سال ۱۳۱۲.
کتاب نامهای ایرانی، چاپ سال ۱۳۱۹.
کتاب آیین‌نامه امور مالی دانشگاه تهران، چاپ سال ۱۳۳۳.
کتاب دیدگانی فیزیکی، چاپ دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۰.
◊ مقاله‌ها
فهرست برخی از آثار و فعالیت‌های علمی و فرهنگی:
• مقاله‌ای با عنوان «ذرات پیوسته» که در سال ۱۹۴۷ در نشریه آکادمی علوم آمریکا منتشر شد.
• مقاله‌ای که در سال ۱۹۴۸ در گزارش‌های نشریه انجمن فیزیک آمریکا به چاپ رسید و در آن، نظریه‌ای ارائه شد که نشان می‌داد جرم ذرات باردار شده توسط نور، از جرم الکترون بیشتر است. این مقاله، تفسیری تازه از قانون جاذبه نیوتن و قانون میدان الکتریکی ماکسول را نیز پیشنهاد کرد.
• مقاله‌ای با نام «مدل ذرات بی‌نهایت گسترده» که در سال ۱۹۵۷ در نشریه فیزیک فرانسه چاپ شد.
• کتاب «وندها و گهواژه‌های فارسی» که در سال ۱۳۶۸ منتشر گردید.
• کتاب «فرهنگ حسابی» (انگلیسی به فارسی) که در سال ۱۳۷۲ به چاپ رسید.
پیشنهاد: یک زندگی‌نامه کامل از ابوالقاسم فردوسی
پژوهش درباره زندگی دکتر حسابی و کتاب‌ها و دستاوردهای او