خسرو انوشیروان، یکی از پادشاهان بزرگ ایران در زمان ساسانیان است. او در سال ۵۳۱ میلادی به تخت نشست و دوران طولانی و پرثمری را سپری کرد. مورخان، دوره حکومت او را عصر طلایی ایران باستان می‌دانند.
انوشیروان به خاطر عدالتش مشهور بود و به همین دلیل به او لقب “انوشیروان عادل” داده‌اند. داستان‌های زیادی درباره دادگستری و رفتار منصفانه او با مردم نقل شده است. او سیستم مالیاتی کشور را سامان داد تا فشار بر دوش کشاورزان و مردم عادی کمتر شود.
در زمینه دانش و فرهنگ نیز اقدامات مهمی انجام داد. مدرسه معروف “گندیشاپور” در زمان او به اوج شکوفایی خود رسید. این مرکز، محل گردهمایی دانشمندان از نقاط مختلف جهان از جمله یونان، هند و چین بود و در پیشرفت علوم پزشکی، ستاره‌شناسی و فلسفه نقش بسیار مهمی داشت.
در سیاست خارجی، او با همسایگان ایران از جمله امپراتوری روم شرقی درگیر جنگ و گاهی صلح بود و مرزهای ایران را در این دوره حفظ کرد. همچنین در داخل کشور، با شورش‌های داخلی مقابله نمود تا امنیت برقرار باشد.
در مجموع، از خسرو انوشیروان به عنوان نماد یک فرمانروای عادل، دانش‌پرور و قدرتمند یاد می‌شود که در حافظه تاریخی ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد.
در تاریخ طولانی ایران، پادشاهان بسیاری آمده و رفته‌اند که هر کدام با کارهای درست یا نادرست خود، بر سرنوشت مردم و کشور اثر گذاشته‌اند. یکی از این پادشاهان، خسرو یکم است که به خسرو انوشیروان عادل معروف شده و گاهی او را کسری انوشیروان نیز می‌نامند. او سومین پسر قباد یکم از دودمان ساسانی بود.
خسرو با مهار کردن شورش‌های داخلی، توانست حکومت را به دست بگیرد و آن را آرام و منظم کند. دوران فرمانروایی او زمانی شروع شد که پدرش قباد هنوز زنده بود. قباد، شایستگی‌های لازم برای حکمرانی را در پسر سوم خود می‌دید و برای این که حکومت را استوار و پایدار کند، تلاش زیادی کرد.
پس از درگذشت قباد، دیگر پسرانش سر به شورش برداشتند و معتقد بودند که انتخاب پدرشان بر خلاف آیین مزدکی — که در آن زمان رواج داشت — بوده است. اما در پایان، بزرگان کشور، خسرو یکم را به عنوان پادشاه پذیرفتند.
دوره پادشاهی انوشیروان را می‌توان یکی از درخشان‌ترین و برجسته‌ترین دوره‌های تاریخی ایران در زمان ساسانیان و حتی در کل تاریخ این سرزمین دانست. برای این که بهتر با این دوره آشنا شویم، در ادامه نگاهی کوتاه به ابعاد مختلف حکومت این پادشاه ساسانی خواهیم داشت.
شخصیت و منش خسرو انوشیروان
خسرو انوشیروان در تاریخ و ادبیات ایران به عنوان پادشاهی نمونه و ایده‌آل شناخته می‌شود. او به دانش فلسفه علاقه‌ی زیادی داشت و به دلیل این علاقه، او را “فیلسوف افلاطونی” می‌نامیدند. در آن دوره، به فلسفه‌ی نوافلاطونی که رواج داشت، فلسفه‌ی خسروانی یا پهلوانی گفته می‌شد.
خسرو انوشیروان اهمیت ارتباط فرهنگی و تمدنی با دیگر سرزمین‌ها را به خوبی درک می‌کرد و از مسافران و جهانگردان خارجی با گرمی استقبال می‌کرد. در دوران فرمانروایی او، دانش پزشکی ایرانی با روش‌های درمانی هندی، یونانی و بابلی ترکیب شد و این آمیختگی باعث پیشرفت چشمگیر پزشکی در ایران شد.
اگرچه آغاز حکومت او با درگیری و جنگ با برادرانش همراه بود، اما به دلیل شیوه‌ی عادلانه‌ای که در اداره‌ی کشور و رفتار با مردم در پیش گرفت، به “انوشیروان دادگر” معروف شد. او زنجیری از کاخ خود آویزان کرده بود تا هرکس مورد ستم قرار گرفته باشد، بتواند با به صدا درآوردن آن، دادخواهی کند و انوشیروان شخصاً به شکایت او رسیدگی کند.
در زمان پادشاهی او، قوانین با دقت و سختگیری اجرا می‌شد و به همین دلیل، امروزه از انوشیروان به عنوان نماد عدالت و جوانمردی یاد می‌شود.
اقدامات و اصلاحات انوشیروان
در آغاز پادشاهی، او قصد کرد تغییرات بزرگی در کشور ایجاد کند. برای این کار، ابتدا با دشمن دیرینه ایران، یعنی امپراتوری روم، صلح کرد تا بتواند با آسودگی خیال به بهبود وضعیت درون کشور بپردازد.
برای بررسی بهتر، این تغییرات را می‌توان به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم کرد:
اصلاحات داخلی
اقدامات مهم خسرو انوشیروان
– پایان دادن به جنبش مزدکیان:
مزدک در دوره پادشاهی قباد هواداران بسیاری پیدا کرده بود، حتی خود قباد نیز از او پشتیبانی می‌کرد. اما مزدک از این موقعیت سوء استفاده کرد و برای دستیابی به قدرت و ثروت مردم تلاش می‌نمود. فعالیت‌های او به یکی از دلایل اصلی نابسامانی‌های داخلی کشور تبدیل شده بود.
خسرو با سرکوب مزدکیان، اموالی را که آن‌ها تصرف کرده بودند، پس گرفت. بخشی از این اموال را به صاحبان اصلیشان بازگرداند و بقیه را صرف بازسازی ویرانی‌های کشور کرد.
– تقویت ارتش:
او ارتش را از نظر تجهیزات نظامی و همچنین از نظر نیروی انسانی تقویت کرد.
– اصلاحات فرهنگی:
به تبادل دانشمند با دیگر کشورها پرداخت، افراد دانا و تحصیلکرده را برای کارهای مهم به کار گرفت و به فلسفه و خرد اهمیت ویژه‌ای داد.
– تأسیس مدرسه پزشکی در جندی‌شاپور
– اصلاح نظام مالیاتی:
پیش از این، بزرگان کشور اموال را در اختیار می‌گرفتند و از پرداخت مالیات معاف بودند که این موضوع به مردم عادی و ضعیف فشار می‌آورد. همچنین پیش از این، مالیات کشاورزان بر اساس مقدار محصولی که تولید می‌کردند محاسبه می‌شد و اندازه زمین در نظر گرفته نمی‌شد. اما در روش جدید، مالیات بر اساس مساحت زمین تعیین شد. افزون بر این، سن پرداخت مالیات بین ۲۰ تا ۵۰ سال تعیین گردید و میزان دارایی افراد نیز در مقدار مالیات تأثیرگذار شد.
– احیای کشاورزی و بهبود شبکه آبیاری:
این تغییرات در نظام مالیاتی باعث شد تا کشاورزان از زمین‌هایشان بهتر استفاده کنند و سیستم‌های آبیاری مناسبی برای کشت محصولات به کار گرفته شود.
– طاق کسری:
این کاخ در چهار طبقه و بدون پنجره ساخته شد و محل زندگی انوشیروان برای رسیدگی به کارهای کشور و مردم بود. این بنا مشهورترین سازه دوران ساسانی به شمار می‌رود.
اقدامات خارجی
مقابله با هون‌ها
به دلیل داشتن قدرت و ثبات داخلی کافی، انوشیروان از پرداخت باج به هون‌ها خودداری کرد. هون‌ها نیز چون توانایی مقابله با ایران را در خود نمی‌دیدند، سکوت اختیار کردند.
فتح یمن
برای جلوگیری از حملات حبشیان و به دنبال آن، رومی‌ها، خسرو ارتش بزرگی به یمن فرستاد. او با روحیه دادن به مردم یمن، توانست این سرزمین را فتح کند و باعث شود ایران بر راه‌های دریایی دریای سرخ و اقیانوس هند مسلط شود.
جنگ با امپراتوری روم (بیزانس)
در ابتدا، چون هر دو طرف درگیر مسائل دیگری بودند، صلح برایشان سودمند بود. اما با پیشروی نیروهای رومی در مناطق دیگر، اوضاع طوری شد که اگر انوشیروان نسبت به روم واکنش نشان نمی‌داد، کنترل局势 را از دست می‌داد.
برای این جنگ یک بهانه لازم بود که با دخالت امپراتور روم، ژوستینین، بدون مشورت با خسرو در یک درگیری داخلی به دست آمد. این نبرد بین حارث بن عمرو، فرمانروای غسان (تحت حمایت روم) و منذر بن نعمان، پادشاه حیره (وفادار به ایران) رخ داد. به این ترتیب، انوشیروان با لشکری بزرگ به روم حمله کرد و شکست سنگینی به آنان وارد نمود.
نبرد در لازیکا
ارتش ایران برای مقابله با پیشروی‌های روم، بار دیگر نبردهای زیادی با سربازان رومی در منطقه لازیکا و اطراف آن انجام داد که در بیشتر آن‌ها پیروز شد. در پایان، به دلیل ناتوانی امپراتور روم در ادامه جنگ با ایران، قرارداد صلحی بین دو طرف بسته شد.
روابط با ترکها
در ابتدا، ترکها متحد ایران برای سرکوب هون‌ها بودند و انوشیروان با زیرکی، با ازدواج با دختر خاقان ترک، روابط دوستانه را محکم کرد. اما به تدریج، این ترکها به دشمن اصلی ایران تبدیل شدند و چون توانایی مقابله با ارتش ایران را نداشتند، برای اتحاد به سوی دشمن دیرینه ایران، یعنی رومی‌ها، دست دراز کردند.
سومین جنگ ایران و روم
با نقض قرارداد صلح توسط ژوستین، امپراتور روم، جنگ دوباره آغاز شد. انوشیروان با وجود کهولت سن (۷۰ سالگی) توانست بار دیگر شکست سنگینی به رومی‌ها وارد کند.
مرگ انوشیروان
دوران پادشاهی انوشیروان برای ایران دستاوردهای ارزشمندی به همراه داشت و تاریخ پرافتخاری را برای این سرزمین ساخت. او پس از چهل و هشت سال حکمرانی سودمند، به طور طبیعی از دنیا رفت و پس از او پسرش هرمز چهارم، که نوه پادشاه ترکها بود، بر تخت سلطنت نشد. پندها و توصیه‌های خسرو انوشیروان به فرزندش هرمز، در کتابی به نام «رساله اندرز خسرو کواتان» گردآوری شده که نشان‌دهنده شخصیت بلند و نیک این پادشاه ایران است.