بیماری مالاریا را بیشتر بشناسید!
مالاریا یک بیماری انگلی بسیار مهم است و برای بسیاری از کشورها، به ویژه مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان، یک مشکل بزرگ بهداشتی به شمار می‌آید. این بیماری با اسامی دیگری مانند پالودیسم، تب لرز، تب نوبه و تب متناوب نیز شناخته می‌شود.
این عفونت معمولاً به شکل حاد بروز می‌کند، در بسیاری از موارد جدی است، گاهی مدت‌دار می‌شود و با نشانه‌هایی مانند تب‌های تکرارشونده و لرز، کم‌خونی، بزرگ شدن طحال و گاهی دیگر علائم ساده یا مرگبار خود را نشان می‌دهد. اهمیت مالاریا به دلیل گستردگی آن و تعداد قابل توجه مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری است. انگل مالاریا توسط نوعی پشه به نام آنوفل به انسان منتقل می‌شود که خود شامل چندین گونه مختلف است.
واژه مالاریا ریشه ایتالیایی دارد و به معنی «هوای بد» (Mal-Aria) است. در گذشته، ایتالیایی‌ها تصور می‌کردند که این بیماری با تب‌های متناوب، ناشی از هوای ناسالم و مناطق باتلاقی است. با گرم‌تر شدن کره زمین، میزان شیوع این بیماری نیز افزایش پیدا می‌کند.
حشره مالاریا
بیماری مالاریا از طریق نیش یک پشه خاص به نام آنوفل به انسان سرایت می‌کند. این پشه که ماده است، معمولاً در شب برای خوردن خون انسان نیش می‌زند. هنگام تغذیه، پشه انگل‌های مالاریا را از طریق بزاق خود وارد جریان خون فرد می‌کند.
این انگل‌ها پس از ورود به بدن، به سمت سلول‌های کبد حرکت می‌کنند و در آنجا به سرعت زیاد می‌شوند. تعداد آن‌ها به حدی افزایش پیدا می‌کند که از هر انگل اولیه، هزاران انگل جدید تولید می‌شود. بعد از تکثیر، سلول‌های کبدی پاره شده و انگل‌ها وارد خون می‌شوند تا به گلبول‌های قرمز حمله کنند.
وقتی انگل مالاریا وارد گلبول قرمز می‌شود، از ماده‌ای به نام هموگلوبین که درون گلبول است تغذیه کرده و باز هم تکثیر می‌کند. پس از دو یا سه روز، تمام هموگلوبین مصرف شده و گلبول قرمز پر از انگل می‌شود. در این مرحله، گلبول‌ها می‌ترکند و انگل‌های آزاد شده به گلبول‌های قرمز سالم دیگر حمله می‌کنند. این چرخه باعث می‌شود تعداد انگل‌ها در خون مرتباً بیشتر شود.
وقتی تعداد انگل‌ها از یک حد معین بیشتر شود، فرد بیمار دچار تب می‌شود. شروع تب دقیقاً زمانی است که گلبول‌های قرمز پاره می‌شوند. پس از این که انگل‌ها وارد گلبول‌های جدید شدند، تب قطع می‌شود. این حالت هر دو یا سه روز یکبار تکرار می‌شود؛ یعنی فرد دو روز تب ندارد و در روز سوم دوباره تب می‌کند.
چرخه زندگی انگل مالاریا دو بخش دارد. وقتی پشه آنوفل یک فرد بیمار را نیش می‌زند، انگل‌ها وارد بدن پشه شده و در روده آن تکثیر می‌شوند. سپس به غدد بزاقی پشه راه پیدا می‌کنند و در آنجا منتظر می‌مانند تا در نوبت بعدی خونخواری پشه، به فرد سالم منتقل شده و چرخه جدیدی از عفونت را آغاز کنند.
دما و هوای محیط نقش بسیار مهمی در شیوع بیماری مالاریا دارد. وقتی هوا گرم است، انگل‌هایی که وارد بدن پشه آنوفل می‌شوند، به سرعت زیاد می‌شوند و آماده انتقال به انسان‌های سالم می‌گردند. اما در هوای خنک، روند تولید مثل این انگل‌ها در بدن پشه بسیار کند پیش می‌رود. از آنجا که پشه‌ها عمر کوتاهی دارند، بسیاری از آن‌ها قبل از اینکه بتوانند بیماری را منتقل کنند، از بین می‌روند و در نتیجه چرخه انتشار مالاریا قطع می‌شود.
انگل مالاریا تنها از یک نوع نیست و گونه‌های مختلفی دارد. برخی از این انگل‌ها بیماری خفیف‌تری ایجاد می‌کنند، در حالی که برخی دیگر می‌توانند باعث بروز نوع شدید و خطرناک مالاریا شوند.
انواع بیماری مالاریا
بیماری مالاریا را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:
۱. مالاریای خفیف
۲. مالاریای شدید
♦ بیماری مالاریای خفیف
مراحل بیماری مالاریا که معمولاً بین ۶ تا ۱۰ روز طول می‌کشد، به صورت زیر دسته‌بندی می‌شود:
١. مرحله لرز و سرماخوردگی:
بیمار احساس سرما و لرز شدید می‌کند.
٢. مرحله تب و گرمی:
در این مرحله تب بالا، سردرد، حالت تهوع و در کودکان گاهی تشنج رخ می‌دهد.
٣. مرحله تعریق:
بیمار عرق فراوان می‌کند، دمای بدنش به حالت عادی برمی‌گردد و احساس خستگی شدید می‌کند.
🔹 علائم مالاریای خفیف معمولاً شامل این موارد است:
– تب
– احساس سرما
– تعریق
– سردرد
– استفراغ
– درد بدن
– احساس ناخوشی عمومی
در کشورهایی که مالاریا کمتر دیده می‌شود، ممکن است این نشانه‌ها با آنفولانزا، سرماخوردگی یا سایر بیماری‌های عفونی اشتباه گرفته شوند؛ به‌ویژه اگر کسی به مالاریا شک نکند. اما در مناطقی که مالاریا شایع است، حتی بدون آزمایش نیز قابل تشخیص است.
برخی از نشانه‌های فیزیکی مالاریا عبارت‌اند از:
– تب بالا
– تعریق زیاد
– ضعف بدن
– بزرگ شدن طحال
همچنین ممکن است عوارض دیگری نیز دیده شود مانند:
– زردی خفیف پوست
– بزرگ شدن کبد
– کاهش سرعت تنفس
♦ بیماری مالاریای شدید
مالاریای خطرناک زمانی رخ می‌دهد که انگل مالاریا از نوع پلاسمودیوم فالسیپاروم، به یکی از اندام‌های بدن آسیب جدی بزند یا در عملکرد خون و سوخت‌وساز بدن اختلال ایجاد کند.
علائم و نشانه‌های مالاریای شدید عبارت‌اند از:
• درگیری مغز که ممکن است باعث رفتارهای غیرعادی، تشنج یا مشکلات عصبی دیگر شود
• کم‌خونی حاد به دلیل از بین رفتن گلبول‌های قرمز خون
• وجود هموگلوبین در ادرار در نتیجه تخریب گلبول‌های قرمز
• ورم ریه یا نارسایی حاد تنفسی
• کاهش تعداد انگل‌ها پس از شروع درمان
• اختلال در انعقاد خون و کاهش پلاکت‌ها
• شوک و ایست قلبی
از دیگر نشانه‌های مهم این بیماری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• نارسایی ناگهانی کلیه
• آلوده شدن بیش از ۵٪ از گلبول‌های قرمز خون توسط انگل مالاریا
• افزایش اسیدیته مایعات و بافت‌های بدن که اغلب با کاهش قند خون همراه است
• کاهش قند خون که ممکن است در زنان باردار مبتلا به مالاریای خفیف یا پس از درمان با کینین نیز دیده شود
مالاریای شدید معمولاً در افرادی مشاهده می‌شود که ایمنی کافی در برابر این بیماری ندارند یا سطح مقاومت بدنشان پایین آمده است. این نوع مالاریا در مناطقی که این بیماری کمتر شایع است، به‌ویژه در میان زنان باردار، نیز دیده می‌شود. بیماران مبتلا به مالاریای شدید باید به سرعت تحت درمان قرار گیرند.
علائم بیماری مالاریا
علائم بیماری مالاریا شامل تب، لرز، عرق کردن، سردرد، حالت تهوع و درد در کل بدن می‌شود.
معمولاً بارزترین نشانه مالاریا، تب بالایی است که همراه با لرز و تعریق به مدت ۵ تا ۸ ساعت طول می‌کشد و بعد از آن، هر دو یا سه روز یکبار دوباره عود می‌کند. هر بار که این علائم بروز می‌کنند، بیمار بسیار ضعیف می‌شود و توانایی انجام کارهای روزمره را از دست می‌دهد.
اگر فرد چندین بار به مالاریا مبتلا شود و بیماری پیشرفت کند، ممکن است دچار کم‌خونی و بزرگ شدن طحال شود. این علائم معمولاً یک تا دو هفته پس از شروع اولین حمله بیماری قابل مشاهده است.
در مواردی که نوع خاصی از انگل مالاریا به نام “فالسیپارم” باعث بیماری شود، امکان دارد مشکلات جدی‌تری مانند نارسایی کلیه، افزایش شدید تعداد انگل در خون، گرفتگی عروق کوچک، گیجی، تشنج، افت فشار خون، جمع شدن مایع در ریه، مشکلات گوارشی مانند استفراغ، دل درد، اسهال و خونریزی روده، سندرم کلیوی، اختلال در گردش خون، کبودی پوست و حتی مرگ رخ دهد.
مالاریا بیشتر از طریق نیش پشه آنوفل منتقل می‌شود، اما راه‌های دیگری نیز برای انتقال آن وجود دارد؛ مانند انتقال از طریق خون آلوده، پیوند عضو از فرد ناقل، تزریق خون، انتقال از مادر به جنین و استفاده از سرنگ آلوده.
تشخیص مالاریا
تشخیص بیماری مالاریا در آزمایشگاه با مشاهده انگل در نمونه خون انجام می‌شود. برای این کار، یک قطره خون روی یک لام شیشه‌ای پخش می‌شود و پس از رنگ‌آمیزی، زیر میکروسکوپ بررسی می‌گردد.
اگر علائم بیمار به گونه‌ای باشد که احتمال مالاریا زیاد باشد، حتی در صورت منفی بودن نتیجه آزمایش در روز اول، لازم است این آزمایش در روزهای بعد نیز تکرار شود.
نشانه‌های بیماری مالاریا
مالاریا یکی از شایع‌ترین دلایل تب در مناطق گرمسیری است. نشانه‌های اولیه این بیماری شامل خستگی، ضعف، سردرد، کوفتگی بدن و تب است که بسیار شبیه به بیماری‌های ویروسی معمولی مانند سرماخوردگی می‌باشد.
در بسیاری از بیماران، پیش از شروع درمان، تب‌های شدید و دوره‌ای دیده می‌شود که گاهی از ۴۰ درجه نیز بالاتر می‌رود. در این حالت، فرد هر سه روز یکبار دچار تب و لرز بسیار شدیدی می‌شود که ساعتی طول می‌کشد و سپس حالش بهتر می‌شود.
این افزایش دما در واقع یک روش دفاعی بدن برای نابودی انگل مالاریاست، چرا که این انگل در گرمای زیاد از بین می‌رود. یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی بدن، فعال‌تر شدن طحال برای گیر انداختن گلبول‌های قرمز آلوده است. به همین دلیل در بیماران مبتلا به مالاریا، طحال بزرگ می‌شود و به دلیل از بین رفتن گلبول‌های قرمز آلوده، فرد دچار کم‌خونی می‌گردد.
نکته جالب درباره مالاریا این است که در کشورهای آفریقایی، برخی از ناهنجاری‌های خونی مانند کم‌خونی داسی‌شکل (که در آن گلبول‌های قرمز به شکل داسی درمی‌آیند) و تالاسمی بیشتر دیده می‌شوند. دلیل این موضوع آن است که این نوع کم‌خونی‌ها باعث مقاومت در برابر گونه‌های خطرناک مالاریا می‌شوند؛ در نتیجه در طول زمان، افرادی که چنین کم‌خونی‌هایی داشتند، شانس بیشتری برای زنده ماندن و ادامه زندگی پیدا کردند.
مشکل بزرگی که در گونه خطرناک مالاریا (فالسی پاروم) پیش می‌آید، این است که گلبول‌های قرمز آلوده، زائده‌هایی پیدا می‌کنند که باعث می‌شود به دیواره رگ‌ها و به یکدیگر بچسبند. این چسبندگی موجب می‌شود جریان خون در رگ‌ها مختل شود.
بسته شدن رگ‌های مغزی در مالاریا، که باعث حالت خواب‌آلودگی و حتی کما می‌شود، از عوارض اصلی و مهم مالاریای فالسی پاروم است. انگل مالاریا علاوه بر درگیر کردن رگ‌های مغزی، می‌تواند باعث انسداد رگ‌های جفت در زنان باردار شود که نتیجه آن، رشد ناکافی جنین و افزایش مرگ‌ومیر در دوران جنینی و پس از تولد است.
یکی دیگر از عوارض مالاریا، پایین آمدن قند خون است که به‌ویژه در کودکان و زنان باردار باعث بروز مشکل و حتی مرگ می‌شود. این موضوع زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بدانیم داروی «کینین» که برای درمان انواع مقاوم مالاریا به کار می‌رود، خود یکی از عوامل کاهش قند خون است.
درمان بیماری مالاریا
۱- تشخیص زودهنگام و درمان
اگرچه بیماری مالاریا می‌تواند جدی و مرگبار باشد، اما به خوبی قابل درمان است. در حال حاضر واکسنی برای جلوگیری از این بیماری وجود ندارد، اما اگر به موقع تشخیص داده شود، روش‌های درمانی مؤثری برای آن در دسترس است. کلید موفقیت در درمان، مراجعه‌ی سریع به مراکز درمانی و دریافت کمک پزشکی در اسرع وقت است.
۲- داروهای تجویزی را مصرف کنید
وقتی که می‌خواهید مالاریا را درمان کنید، پزشک شما روش‌های مختلفی در اختیار دارد. او با توجه به نوع انگل مالاریا که در آزمایش خون شما دیده می‌شود، سن شما، وضعیت بارداری و شدت بیماری، یک برنامه درمانی مناسب برایتان انتخاب می‌کند.
در بیشتر موارد، مالاریا با داروهای خوراکی درمان می‌شود؛ اما اگر بیماری شدید باشد یا عوارض ظاهر شود، ممکن است نیاز به تزریق دارو از طریق رگ (سرم) باشد. انگل‌های مالاریا هم مانند هر موجود زنده‌ی دیگری می‌توانند در برابر داروها مقاوم شوند، با این حال داروهای زیر معمولاً نتایج خوبی دارند:
❍ Chloroquine (Aralen)
❍ Quinine sulfate (Qualaquin)
❍ Hydroxychloroquine (Plaquenil)
❍ Mefloquine
❍ ترکیبی از دو داروی atovaquone و proguanil
3- در طول درمان استراحت کنید
برای بهبودی بهتر در دوران درمان، تا جایی که می‌توانید استراحت کنید. روش‌های درمانی مالاریا متنوع هستند و هر فرد ممکن است بر اساس شرایطش، درمان متفاوتی دریافت کند. برخی از عوارضی که ممکن است طی درمان رخ دهند، شامل تاری دید، احساس تهوع، اسهال، استفراغ و درد شکم است. همچنین بعضی داروها ممکن است باعث سوزش معده، مشکلات خواب، احساس نگرانی و سرگیجه شوند.
به واکنش‌های بدنتان با دقت توجه کنید و در صورت بروز هر یک از این عوارض، حتماً پزشک خود را در جریان بگذارید. ممکن است داروهای کمکی برای کاهش این عوارض برای شما تجویز شود.
نوشیدن مایعات به مقدار کافی می‌تواند به کاهش سوزش معده کمک کند. اگر دچار استفراغ یا اسهال هستید، نوشیدن مایعات بسیار اهمیت دارد، زیرا بدن شما در این شرایط آب زیادی از دست می‌دهد و باید این کمبود جبران شود.
برای کاهش ناراحتی معده، بهتر است از غذاهای سبک استفاده کنید. اگر در ارتباط با پزشک خود به مشکل برخوردید، صبور باشید و خود را به خاطر آن سرزنش نکنید.
پزشک شما علائمی مانند کم‌آبی بدن، کم‌خونی و احتمال بروز تشنج را تحت نظر خواهد گرفت و مراقب عوارض احتمالی دیگر نیز خواهد بود.
۴- صبر کنید تا تب پایین بیاید
درمان مالاریا باید به سرعت و با قاطعیت انجام شود. لازم است ظرف ۳۶ تا ۴۸ ساعت تب شما کنترل شده و به حد طبیعی برسد. در اکثر بیماران، میکروب‌هایی که باعث مالاریا می‌شوند و می‌توانند طی دو تا سه روز بدن را به شدت درگیر کنند، در مدت حدود دو هفته به طور کامل از بین می‌روند.
پزشک شما حتی پس از شروع درمان، به طور مرتب آزمایش خون از شما می‌گیرد. در صورت موفقیت‌آمیز بودن درمان، با هر بار آزمایش، تعداد انگل‌های مالاریا در خون شما کمتر می‌شود.
۵- برای جلوگیری از عود مالاریا پیشگیری کنید
• ممکن است مالاریایی که قبلاً گرفته‌اید، ظاهراً خوب شده باشد، اما این بیماری امکان دارد بعد از سال‌ها ناگهان دوباره برگردد. گاهی این بازگشت بدون هیچ نشانه‌ای رخ می‌دهد و قابل درمان است، اما در برخی موارد ممکن است در زمان عود، علائمی شبیه آنفولانزا احساس کنید. در هر صورت، با رعایت نکات لازم می‌توانید از بازگشت عفونت پیشگیری کنید. پریماکین دارویی است برای مقابله با مالاریا که از نوعی انگل مالاریا به دست می‌آید.
• مصرف پریماکین را دو هفته پس از ابتلا به مالاریا شروع کنید.
• مقدار دارو و مدت درمان با توجه به شرایط مالاریای شما تعیین می‌شود: این که چه علائمی داشتید و چقدر به درمان جواب دادید. در بیشتر مواقع، یک دوره درمانی دو هفته‌ای پیشنهاد می‌شود.
• دقیقاً طبق دستور پزشک عمل کنید. به هیچ وجه مقدار دارو را کم یا زیاد نکنید و سر ساعت‌های مشخص شده دارو را مصرف کنید.
۶- اجتناب از نیش پشه های بیشتر
اگر در جایی زندگی می‌کنید که مالاریا کم‌خطر است، در دوران بهبودی از این بیماری به مناطق پرخطر سفر نکنید. گزش بیشتر پشه‌ها ممکن است وضعیت را بسیار بدتر کند. اگر در منطقه‌ای هستید که مالاریا شایع است، حتماً از خود مراقبت کنید.
• حتی در هوای گرم، پوست خود را با لباس‌های آستین‌بلند و شلوار بپوشانید.
• از محصولات دفع پشه استفاده کنید. به دنبال موادی مانند DEET، پیکاریدین، روغن اکالیپتوس لیمو (OLE یا PMD) یا IR3535 روی بسته‌بندی محصول باشید.
• شمع‌های دفع پشه نیز می‌توانند به دور نگه داشتن پشه‌ها کمک کنند.
• در مکان‌های سربسته و دارای تهویه مطبوع بمانید، چون پشه‌ها در این فضاها کمتر هستند.
• اگر در منطقه‌ای هستید که پشه‌ها زیاد هستند، حتماً زیر پشه‌بند بخوابید.
پیشنهاد: راه‌هایی برای پیشگیری از بیماری در سفر.