ارگ بلقیس، یک دژ تاریخی بسیار بزرگ در ایران است. این مجموعهٔ قدیمی، بخش‌های مختلفی دارد که هر کدام کاربرد ویژه‌ای داشته‌اند.
در مرکز این ارگ، بخشی به نام کهندژ قرار دارد که مهم‌ترین قسمت دفاعی مجموعه محسوب می‌شده و دیوارهای بلند و برج‌های محکمی دارد. دور تا دور این بخش اصلی را نیز یک باروی بزرگ احاطه کرده که از کل شهر درون ارگ محافظت می‌کرده است.
مصالح اصلی به کار رفته در ساختمان این ارگ، غالباً خشت خام و چینه است. با این حال، در قسمت‌های خاص و مهم از آجر نیز استفاده شده تا استحکام بیشتری داشته باشد.
این مجموعه نه تنها یک دژ نظامی، بلکه شهری کامل با خانه‌ها، بازار و فضاهای عمومی بوده که نشان‌دهندهٔ هنر و مهارت معماری دوران گذشته است.
وقتی نام قلعه‌های خشتی در دنیا به میان می‌آید، بیشتر مردم یاد ارگ بم می‌افتند. به همین دلیل، ارگ زیبای بلقیس برای خیلی‌ها ناشناخته مانده است. با این حال، این قلعه چندین هزار ساله هنوز هم یکی از شکوهمندترین و دیدنی‌ترین ارگ‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود. در این نوشته، می‌خواهیم این بنای زیبا و کمتر شناخته شده را به شما معرفی کنیم.
ارگ بلقیس
ارگ بلقیس در شهر باستانی اسفراین، که امروزه به آن شهر کهن می‌گویند، جای گرفته است. این مکان در سه کیلومتری جنوب شهر امروزی اسفراین در استان خراسان شمالی قرار دارد. این دژ قدیمی که با خشت ساخته شده، مساحتی نزدیک به ۵۲ هزار متر مربع دارد.
قدمت این سازه به سده‌های اولیه پس از اسلام و دوران فرمانروایی سلجوقیان بازمی‌گردد. در دوره صفویه، بازسازی‌ها و مرمت‌هایی روی آن انجام شد و زندگی در آن تا زمان قاجار ادامه داشت. اما به دلیل کم‌توجهی و آسیب‌های طبیعی و انسانی، بخش‌های زیادی از این ارگ و فضای درونی آن از بین رفته یا در حال نابودی است.
شرح سازه ی ارگ بلقیس
این دژ محکم که از خشت ساخته شده، علاوه بر کاربرد دفاعی، درون یک شهر عادی قرار داشته و همه امکانات لازم برای زندگی را در خود جای می‌داده است. ارگ بلقیس در مجموع دارای ۲۹ برج است که بلندی هر کدام تقریباً به یازده متر می‌رسد. مواد و مصالحی که در ساختن آن به کار رفته شامل گل، خشت، آجر و چوب است. همچنین در بالای دیوارهای برج‌ها، کنگره ساخته شده است. به دلیل قرارگیری این ارگ در یک منطقه کاملاً صاف و هموار، در اطراف آن خندقی حفر کرده‌اند.
شارستان (محدوده عمومی شهر)
شهر باستانی بلقیس با مساحتی نزدیک به ۱۸۰ هکتار، یک شهر کامل و برنامه‌ریزی‌شده به شمار می‌رود. این مجموعه تاریخی علاوه بر دژ معروف بلقیس، بخش‌های گوناگونی را در خود جای داده است. از جمله این بخش‌ها می‌توان به تپه منار، بازار، آب‌انبار، مسجد، گورستان تاریخی، کوره‌های سفال‌پزی، یخدان و یک کاروانسرا اشاره کرد. این شهر در گذشته به عنوان یک مرکز مهم و راهبردی فعالیت داشته است.
علت نامگذاری شهر بلقیس
قدیمی‌ترین روایت دربارهٔ شکل‌گیری این شهر به دوران اسفندیار، فرزند گشتاسب، بازمی‌گردد. با این حال، برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که وقتی مسلمانان وارد این منطقه شدند، به دلیل شباهت آن به توصیف‌هایی که در اسلام از شهر ملکه سبا شده بود، نام آن را «بلقیس» گذاشتند. در کتاب بیهقی نیز از این شهر با نام «اسپرآیین» یاد شده که از ترکیب دو واژه «اسپر» به معنی سپر و «آیین» به معنی روش و رسم تشکیل شده است.
شهر تاریخی بلقیس یا همان شهر قدیمی اسفراین، پس از انجام بازسازی‌ها و تعمیرات گسترده در بخش‌های آسیب‌دیده ارگ، در سال ۱۳۹۰ با تلاش پایگاه حفظ آثار باستانی شهر اسفراین و استان خراسان شمالی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.