سوره زخرف چه مفهومی دارد؟
نام این سوره از آیه ۳۵ آن گرفته شده است. «زخرف» به معنای طلا و زیورهای دنیوی است که اغلب فریبنده و بی‌ارزش هستند. محور اصلی این سوره، هشدار درباره دل بستن به زرق و برق زندگی دنیا و غرق شدن در ثروت و قدرت است. این سوره با بیان داستان افرادی مانند فرعون و قومش، نشان می‌دهد که ثروت و شکوه ظاهری، پشتوانه‌ای در آخرت ندارند و تنها ایمان و عمل صالح است که ارزش حقیقی دارد.
همچنین، این سوره بر حقانیت قرآن و پیامبری حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) تأکید کرده و مشرکان را به دلیل انکار قرآن و انتخاب بت‌ها به چالش می‌کشد. در بخشی از سوره، گفت‌وگوی بهشت‌نشینان با دوزخیان نقل شده که نشان می‌دهد ثروتمندان متکبر در دنیا، در آخرت حسرت خواهند خورد.
در نهایت، سوره زخرف مردم را به تفکر در نشانه‌های خدا در آفرینش دعوت می‌کند و آنان را از عاقبت تکذیب پیامبران پیشین می‌ترساند.
سوره زخرف، چهل و سومین بخش قرآن کریم است که در شهر مکه نازل شده و ۸۹ آیه دارد. محتوای اصلی این سوره، به باورهای بنیادین اسلام می‌پردازد. در این نوشتار، به بررسی موضوعاتی مانند «آشنایی با سوره زخرف»، «درونمایه سوره»، «دلایل و شرایط نزول آیات»، «ثواب و فضیلت تلاوت این سوره» و «آیات پرآوازه آن» پرداخته می‌شود.
معرفی سوره زخرف
«زخرف» در زبان عربی به معنای «طلا و زیورآلات» و «نقش‌و‌نگارهای تزئینی» است. انتخاب این نام برای سوره، به خاطر محتوای آیات ۳۳ تا ۳۵ آن است که بر بی‌ارزش بودن ثروت و زینت‌های دنیا تأکید دارد.
این سوره جزو گروه سوره‌های «حوامیم» به شمار می‌رود و به آن «حم زخرف» نیز گفته می‌شود.
توضیح: حوامیم به هفت سوره از قرآن گفته می‌شود که با «حم» شروع می‌شوند و عبارتند از: غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.
سوره زخرف، شصت و سومین سوره‌ای است که بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده و در جزء ۲۵ قرآن جای دارد.
برخی از روایت‌های تاریخی که در این سوره بیان شده، شامل این موارد است: دوری حضرت ابراهیم از بت‌پرستی (آیات ۲۶ تا ۲۸)، دعوت حضرت موسی از فرعون به پرستش خدا، سرپیچی فرعون و پیروی مردم از او و در نتیجه، فرود آمدن عذاب الهی بر آنها (آیات ۴۶ تا ۵۶)، همچنین بحث و جدل مردم درباره حضرت عیسی، معجزات او و دعوتش به یکتاپرستی (آیات ۵۶ تا ۶۵).
محتوای سوره زخرف
مضمون اصلی این سوره، “بیان روش همیشگی خدا برای راهنمایی انسان‌ها” و “هشدار و بیم دادن به مردم” است.
خلاصه محتوای سوره زخرف را می‌توان اینگونه بیان کرد:
– هدف از فرستادن قرآن و پیامبری حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله، این است که کسانی که آگاهی ندارند، از دعوت پیامبران رویگردان نشوند و همچنین نعمت‌های فراوانی که خدا به انسان‌ها داده است، شرح داده شود (آیات ۱ تا ۱۴).
– بیان دلایل واهی مشرکان برای پرستش فرشتگان؛ بهانه‌هایی مانند این که فرشتگان دختران خدا هستند، خدا دستور داده آنان را بپرستیم، تقلید از پدران و اجدادمان و این که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ثروتمند نیست (آیات ۱۵ تا ۳۵).
– توضیح نادرست بودن باورهای مشرکان، نتیجه پیروی از شیطان که همان شرک است، هدایت‌ناپذیر بودن مشرکان سخت‌قلب، شباهت رفتار مشرکان به فرعونیان، و بحث و جدل آنان درباره حضرت عیسی علیه‌السلام (آیات ۳۶ تا ۶۵).
– سرانجام دو گروه مؤمن و مشرک: پاداش پرهیزکاران بهشت است و عذاب و ماندن همیشگی در دوزخ، سرنوشت مشرکان می‌باشد (آیات ۶۶ تا ۷۸).
– بی‌فایده بودن تلاش‌های مشرکان در برابر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، اثبات یگانگی خدا، این که خدا فرزندی ندارد، هیچ شریکی برای او نیست و او مالک و فرمانروای مطلق است، نیاز به اجازه خدا برای شفاعت کردن، و بیان وظیفه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در قبال مشرکان (آیات ۷۹ تا ۸۹).
شأن نزول سوره زخرف
سوره زخرف در شهر مکه و اندکی پیش از کوچ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به مدینه بر ایشان نازل شد. فضای نزول این سوره، آکنده از تکذیب، تمسخر و مخالفت مشرکان بود؛ آنان بر این باور بودند که چه لزومی دارد خداوند انسانی را برای راهنمایی مردم بفرستد.
خداوند در پاسخ به این گروه می‌فرماید: «رویگردانی و انکار مشرکان، هرگز مانع جریان هدایت انسان‌ها به سوی خوشبختی نخواهد شد.» سپس در این سوره به بیان دلایل یگانگی خدا و سرنوشت اقوام گذشته پرداخته و پایان کار پرهیزگاران و مشرکان را روشن می‌سازد.
به بیان دیگر، این سوره برای پشتیبانی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و یارانشان در برابر دشمنی‌ها و سنگ‌اندازی‌های مشرکان نازل شده است.
فضیلت، ثواب و خواص قرائت سوره زخرف
خواندن سوره زخرف فواید زیادی دارد که به طور خلاصه این‌ها هستند:
– راهنمایی انسان‌ها به سوی خوشبختی و رشد
– محکم‌تر کردن باورهای اسلامی درباره یگانگی خدا، پیامبری و روز قیامت
– پند گرفتن از داستان‌های گذشتگان
– غمگین نبودن در روز رستاخیز
– در امان ماندن از فشار قبر و آزار حشرات در گور
– شامل مهربانی خدا شدن تا روز قیامت
– وارد شدن به بهشت، بدون حسابرسی
آیات مشهور سوره زخرف
در این سوره، آیات مهم و مشهوری وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
**آیه «ام الکتاب» (آیه ۴)**
وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَينَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ
ترجمه: و آن در «ام‌الکتاب» (لوح محفوظ) نزد ما بلندپايه و استوار است!
لوح محفوظ، کتاب اصلی و تغییرناپذیر خداوند است که همه رویدادهای جهان در آن نوشته شده است.
در این آیه، دو ویژگی “بلندمرتبه” و “استوار” برای ام‌الکتاب بیان شده که نشان می‌دهد این کتاب، جایگاه بسیار بزرگی نزد خدا دارد و قوانین و مفاهیم عمیق و محکمی در آن است که درک کامل آن برای انسان ممکن نیست.
**آیه «سواری» (آیات ۱۳ و ۱۴)**
لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيتُمْ عَلَيهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ
ترجمه: تا بر پشت آنها به‌خوبي قرار گيريد؛ سپس هنگامي که بر آنها سوار شديد، نعمت پروردگارتان را متذکر شويد و بگوييد: «پاک و منزه است کسي که اين را مسخر ما ساخت، وگرنه ما توانايي تسخیر آن را نداشتيم؛ و ما به‌سوي پروردگارمان بازمي‌گرديم!»
خداوند در آیه قبل، به نعمت کشتی‌ها و حیواناتی که بر آنها سوار می‌شویم اشاره کرده و در این آیات توضیح می‌دهد که هدف از این نعمت‌ها این است که انسان بتواند از آنها استفاده کند.
و همچنین وقتی سوار آنها می‌شود، به یاد بیاورد که بدون یاری خداوند، قدرت کنترل این وسایل را ندارد و باید شکرگزار خدا باشد، زیرا روزی به سوی او بازخواهد گشت.
**آیه «پایان دوستی‌ها در روز قیامت» (آیه ۶۷)**
الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ
ترجمه: دوستان در آن روز دشمن يکديگرند، مگر پرهيزکاران!
کلمه “اخلاء” به معنای دوستان نزدیک است. این آیه بیان می‌کند که در روز قیامت، تمامی دوستی‌های دنیا به دشمنی تبدیل می‌شود، به جز دوستی افراد پرهیزکار. زیرا پرهیزکاران فقط برای خشنودی خدا با هم دوست می‌شوند، پس در آن روز با هم دشمنی نمی‌کنند.
اما دوستی‌هایی که بر پایه پاکی و خداپرستی نباشد، در قیامت نتیجه‌ای جز دشمنی، فرار از یکدیگر، بیزاری و سرزنش کردن هم و انداختن تقصیرها به گردن دیگری ندارد.
**آیه «کامل بودن نعمت‌های بهشت» (آیه ۷۱)**
يُطَافُ عَلَيهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
ترجمه: ظرف‌ها[ي غذا] و جام‌هاي طلایي (شراب طهور) را گرداگرد آنها مي‌گردانند؛ و در آن (بهشت) آنچه دل‌ها مي‌خواهد و چشم‌ها از آن لذت مي‌برد موجود است؛ و شما هميشه در آن خواهيد ماند!
این آیه زیبایی، تنوع و مطابقت کامل نعمت‌های بهشتی با خواسته‌های دل و چشم را توصیف می‌کند و می‌گوید که این نعمت‌ها هرگز تکراری و خسته‌کننده نمی‌شوند. این آیه، یکی از بهترین توصیف‌ها از کامل و بی‌نقص بودن پاداش بهشت است.
**آیه «جاودانگی در جهنم» (آیه ۷۴)**
إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ
ترجمه: بی‌تردید مجرمان در عذاب دوزخ جاودانه مي‌مانند.