این نوشته با مشارکت گروه مبلمان دانشگاه تهران و مجله رونیکس و تلاش بیتا حموله، دانشجوی کارشناسی مهندسی صنایع مبلمان دانشگاه تهران تهیه شده است.
مبلمان از وسایل لازم و پرکاربرد و از اجزای تکمیلکننده دکوراسیون هر خانهای به شمار میرود. بعضی افراد فکر میکنند سابقه مبلمان در ایران نزدیک به صد سال است؛ اما این دیدگاه درست نیست. تاریخچه مبلمان در ایران بسیار طولانیتر است. در واقع مبلمان در ایران از گذشتههای دور وجود داشته؛ اما در یک قرن اخیر، مبلمانها در ایران با دگرگونی سلیقه و شیوه زندگی مردم، از نظر طرح و سبک تغییر کردهاند. مدارک و یافتههای بهدستآمده از سنگنوشتهها حاکی از آن است که مبلمان از هزاران سال پیش در ایران رواج داشته و بزرگان و پادشاهان از آن استفاده میکردهاند. برخی از شاهان از تختهای شاهی به عنوان مبلمان بهره میبردند. به صورت کلی، سبکهای مبلمان ایرانی در دوره ایران باستان تحت سه تمدن مهم هخامنشی، اشکانی و ساسانی پدید آمد و سپس پس از ورود اسلام به ایران، سبکهای مبلمان در دورههای صفوی، قاجار و پهلوی دگرگونیهایی را تجربه کرد. در این مقاله از مجله رونیکس، صنعت مبلمان در ایران را مرور میکنیم.
رونیکس را بخوانید.
آشنايي با تاریخچه صنعت مبلمان در ایران
در نوشته پیشین، نگاهی به گذشته صنعت مبلمان در سطح جهان داشتیم. این بار، میخواهیم داستان مبلمان در ایران را مرور کنیم. ریشههای استفاده از مبلمان در ایران به هزاران سال پیش بازمیگردد و در این مقاله، این تاریخچه کهن را با هم بررسی خواهیم کرد.
مبلمان در دوران هخامنشیان
این دوره به سالهای ۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد مربوط میشود. در زمان پادشاهی هخامنشیان، مبلمان در ایران نشانهای از عظمت و قدرت شاهان به شمار میرفت. در آن دوران، بیشتر مبلمان ها از چوب، فلز، پوست حیوانات و سنگهای گرانبها ساخته میشد و با رنگهای گوناگون و طرحهای زیبا آراسته میگردید. طرحهای رایج معمولاً از انسانها، حیوانات و گیاهان الهام گرفته میشد. از میان نقش حیوانات میتوان به شیر، گاو و هما اشاره کرد و از نقش گیاهان نیز درخت سرو، گل دوازده پر و نیلوفر آبی را میتوان نام برد. کهنترین مبل شناختهشده از روزگار هخامنشی، یک چهارپایه ساده است که به هزاره دوم پیش از میلاد تعلق دارد. این چهارپایه از جنس مفرغ است و در کاوشهای منطقه املش در استان گیلان پیدا شده است.
مبلمانهای باشکوه دوران هخامنشی از جنس برنز ساخته میشدند. همچنین تصویر حکاکی شدهای از داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی، بر روی تخت پادشاهی وجود دارد.
مبلمان در دوران اشکانیان
این دوره تاریخی مربوط به سالهای ۲۲۴ تا ۲۴۷ پیش از میلاد مسیح است. در آن زمان، مبلمان نیز نمادی از جایگاه اجتماعی بالا و دارایی افراد به شمار میرفت. معمولاً برای ساخت مبلمان از چوب و دیگر موادی که قابلیت ترمیم داشتند، استفاده میشد. طرحهای تزیینی در این دوره، مانند دوران هخامنشی، از نقشهای گیاهی، انسانی، حیوانی و هندسی الهام گرفته بود. بیشتر طرحهای هندسی به شکل مربع و دایره بودند. نقشهای گیاهی رایج نیز شامل گلهای چهارپر و خوشههای انگور میشد. در آغاز، تختهای پادشاهی بیشتر شبیه چهارپایه بودند و پشتی نداشتند؛ اما به مرور زمان به آنها پشتی اضافه شد و شکل صندلی به خود گرفت. از میان نقشهای جانوری در این دوره، تصویر سر عقاب بیش از همه دیده میشود.
مبلمان در دوران ساسانیان
این دوره تاریخی از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی را در بر میگیرد. در این زمان، مبلمان بخشی مهم از هنر و فرهنگ دوره ساسانی به شمار میرفت و طرحهای آن اغلب پیچیده و هندسی بود. سازندگان از چوب، فلز و پارچه برای ساخت مبلمان استفاده میکردند و آنها را با آرایههای ظریف و نقشهای هنری زیبا میآراستند. تختهای پادشاهی نیز بیشتر شبیه به نیمکتهای بزرگ ساخته میشدند.
نقشهای به کار رفته در تزئینات، از طبیعت و موجودات زنده الهام گرفته بودند. طرحهای گیاهی شامل شاخههای پیچان، خوشههای انگور و میوه انار بود. از میان نقش حیوانات نیز میتوان به تصویر شیرها اشاره کرد. علاوه بر این، نقشهایی مانند اسب بالدار، اسب عقاب و موجود افسانهای شیر دال (گریفین) که بدنی شبیه شیر، سری مانند عقاب و گوشهایی شبیه گوش اسب داشت، روی مبلمان و تختها دیده میشد. نمونههایی از این آثار را میتوان در نقشهای برجسته تخت جمشید و تخت کوروش مشاهده کرد.
شیر دال یکی از نقشهای مهم و شناختهشده در سنگنگارههای تخت جمشید است. این نقش، ترکیبی از سر شیر و گوشهای بزرگ و بدن یک گاو را نشان میدهد. این موجود افسانهای معمولاً در حال نبرد با یک قهرمان یا یک حیوان دیگر به تصویر کشیده شده است.
در باورهای کهن، شیر نماد قدرت، شجاعت و پادشاهی است و گاو نیز نشاندهندهی برکت، زایندگی و نیروی زندگی به شمار میرود. ترکیب این دو در قالب شیردال، میتواند نمادی از حمایت نیروهای آسمانی و زمینی از پادشاه و پادشاهی باشد. به عبارت دیگر، این نقش میخواهد بگوید که پادشاه از قدرت و مشروعیت کامل برخوردار است و پادشاهی او هم مورد تأیید آسمان است و هم زمین.
در معماری تخت جمشید، این نقشها اغلب در ورودیها و نقاط مهم کاخها حجاری شدهاند. کاربرد آنها نه تنها تزئینی بوده، بلکه هدفی نمادین و معنوی نیز داشته است: محافظت از مکان و ساکنان آن و همچنین نمایش عظمت و اقتدار امپراتوری پارس. بنابراین، شیردال تنها یک تزئین نیست، بلکه پیامی استوار از قدرت، حفاظت و پشتیبانی الهی از حکومت را به بیننده منتقل میکند.
مبلمان در دوره اسلامی
با آمدن دین اسلام به ایران در سده هفتم میلادی، فرهنگ و تمدن ایرانی رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت. این دوران طولانی، شاهد رواج معماری اسلامی و همچنین دورههای تاریخی صفویه و قاجار بود. طراحی و ساخت مبلمان در این زمان نیز از هنر و آموزههای اسلامی الهام میگرفت. این طرحها بیشتر شامل الگوهای هندسی، خطنوشتههای تزیینی و آرایههای برگرفته از گیاهان بود و کمتر از نقش انسان یا حیوانات واقعی استفاده میشد؛ با این حال، برای نخستین بار، نقشهای افسانهای مانند سیمرغ در این عصر پدید آمد. چوب و دیگر مواد طبیعی، مواد اصلی سازنده وسایل در آن دوران بودند. در معماری این دوره نیز رنگهای آبی، سبز و سرخ کاربرد فراوانی داشت.
مبلمان در دوران صفوی
مبلمانهای این دوره تاریخی، مربوط به سدههای دهم تا دوازدهم هجری خورشیدی (سالهای ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی) است. در این زمان، جلوههای هنری و فرهنگی از دیگر سرزمینهای اروپایی، بر ساخت مبلمان در ایران نیز اثر گذاشت. این مبلمانها بیشتر از چوب، صدف و عاج ساخته میشدند. امروزه، شناختهشدهترین نمونههای مبلمان دوره صفوی را میتوان در کاخ چهلستون اصفهان مشاهده کرد.
به مناسبت روز جهانی صنایع دستی؛ ابزار باکیفیت و گوناگون رونیکس، همراستا با هنرمندان ایرانی
مبلمان در دوران قاجار
این دوره تاریخی از سال ۱۷۸۵ تا ۱۹۲۵ میلادی را در بر میگیرد. در آن زمان، مبلمان به یک کالای لوکس و محبوب در میان دربار و مهمانیهای دوره قاجار تبدیل شده بود. برای ساخت این مبلمان از چوبهای ارزشمندی مانند گردو استفاده میشد و رویه آنها نیز با پارچههای بسیار گرانبها پوشانده میشد.
نفوذ و الهامگیری از سبک اروپایی در ساخت مبلمان این دوره، بسیار بیشتر از زمان صفویه بود. در طراحی مبلهای قاجاری، میتوان ردپای سبکهای اروپایی مانند باروک و رنسانس را به وضوح دید.
معروفترین نمونه مبلمان ساخته شده در عصر قاجار، تخت طاووس است که به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. این تخت از چوبهای گردو و چنار ساخته شده و با هنرهایی مانند میناکاری، خاتمکاری و نیز نقوش گل و اسلیمی تزیین شده است.
مبلمان در دوران پهلوی
این دوره زمانی بین سالهای ۱۹۲۵ تا ۱۹۷۹ میلادی را در بر میگیرد. در این سالها، طراحی مبلمان در ایران تحت تأثیر سبکهای مدرن اروپایی، به ویژه طرحهای رایج در فرانسه قرار داشت. همزمان با نفوذ مدرنیته به کشور، مبلمانهای جدیدی با طرحها و مواد تازه پدید آمد که در واقع تلفیقی از عناصر سنتی ایرانی و المانهای مدرن بودند.
مبلمانهایی با سبک کهن که با نقشهای کندهکاری شده و برجسته تزیین شدهاند.
مبلمان دوره معاصر
پس از دوره پهلوی، به مرور با گسترش فناوری، رشد جمعیت و دگرگونی در فرهنگ و شیوه زندگی مردم، طراحی مبلمان نیز نوینتر شد و برای خانههای کوچکتر مناسبسازی گردید. امروزه اغلب جوانان سبکهای مدرن مبلمان را میپسندند؛ چرا که از یک طرف اندازه خانهها کاهش یافته و از طرف دیگر، علاقه آنان به سادگی و کمچیدمانی سبب شده تا میل کمتری به خرید و انتخاب مبلمانهای کلاسیک داشته باشند. علاوه بر این، با پیشرفت فناوری، مبلمانهای چندکاره و هوشمندی که به اینترنت اشیا متصل میشوند، در حال گسترش هستند.
مبلمان امروزی و هوشمند
آشنایی با سبکهای رایج مبلمان در دنیای معاصر
سخن آخر
صنعت مبلمان در سالهای گذشته پیشرفت زیادی کرده است. با گسترش شهرها و دگرگونی شیوه زندگی، نیاز به مبلمان امروزی و کاربردی بیشتر شده است. در ایران، این صنعت جایگاه مهمی در بازار داخل و خارج پیدا کرده و شرکتهای زیادی در زمینه طراحی و ساخت مبلمان فعالیت میکنند که محصولات گوناگون و باکیفیتی برای بازار داخلی و خارجی تولید مینمایند. امروزه مبل ایرانی به کشورهایی مانند عراق، ارمنستان، گرجستان، قزاقستان، امارات و آذربایجان صادر میشود.
هماکنون در ایران، ۶۱۴ واحد صنعتی و بیش از ۷۰۰۰ واحد صنعتی – تولیدی در زمینه ساخت مبلمان فعال هستند. در سال ۱۴۰۲ درآمد حاصل از صادرات مبلمان به ۱۴۵ میلیون دلار رسید که در مقایسه با سال ۱۴۰۱، ۴۰ درصد افزایش نشان میدهد. صنعت مبلمان یکی از بخشهای کلیدی برای پیشرفت، رونق و توسعه اقتصادی کشور به شمار میرود و با گسترش توان صادراتی و بهبود عملکرد در زمینه صادرات، میتوان به رشد اقتصادی بیشتری در این بخش دست یافت.