اصطلاح فرم سونات، در واقع به ساختار یک موومان (بخش) در موسیقی اشاره دارد. برای بسیاری از علاقهمندان به موسیقی، آشنایی با این قبیل اصطلاحات، هم مفید است و هم ضروری. در این قسمت از وبلاگ مدیر تولز، فرم سونات به طور جامع و دقیق بررسی شده است. همراه ما بمانید تا پایان این توضیحات.
فرم سونات چیست؟
قوانین ساختاری سونات مانند قوانین فیزیک، سفت و سخت و تغییرناپذیر نیستند. با این حال، بخش نخست هر قطعه سونات، معمولاً از نظم و چارچوب مشخصی پیروی میکند (این چارچوب در سمفونیها نیز دیده میشود، زیرا در اصل سمفونی یک سونات بزرگ برای اجرای ارکستر است).
به زبان ساده، بخش اول یک سونات سه قسمت اصلی دارد: قسمت معرفی، قسمت گسترش و در پایان، قسمت بازگشت و جمعبندی.
در موسیقی دوره باروک، این واژه میتواند بسته به سبک، قالب یا سازبندی اثر، معانی مختلفی را به ذهن بیاورد. از دوره کلاسیک تا قرن بیستم، تعداد بسیار زیادی از آثار مهم موسیقی در قالب سونات (که گاهی به آن فرم سونات – آلگرو هم گفته میشود) خلق شدهاند.
اصطلاح “فرم سونات” به ساختار یک بخش (موومان) از اثر اشاره دارد و نباید آن را با خودِ “سونات” اشتباه گرفت که معمولاً برای نامیدن کل اثرِ چندبخشی به کار میرود. بخش سریع و آغازین سمفونیها، سوناتها و کوارتتهای زهی دوره کلاسیک، اغلب از فرم سونات استفاده میکنند. این فرم در بخشهای آرام و نیز بخشهای سریع پایانی آثار نیز دیده میشود.
از لحاظ تاریخی سونات از کجا و چگونه شکل گرفته است؟
واژه سونات یا «سوناتا» در پایان سده شانزدهم میلادی رواج یافت تا موسیقیای که با ساز اجرا میشود را از موسیقی آوازی جدا کند. اگر قطعهای با ساز نواخته میشد، به آن سونات میگفتند و اگر با آواز خوانده میشد، کانتات یا «کانتاتا» نام داشت.
در آن دوران، معمولاً چند ساز با هم ترکیب میشدند و گروه کوچکی را تشکیل میدادند و یک نام کلی برای معرفی آنها کافی بود. اما وقتی این گروهها بزرگتر شدند و به ارکستر و سپس ارکستر سمفونیک تبدیل شدند، شرایط کمی پیچیدهتر گردید.
امروزه سونات به قطعهای سازی گفته میشود که از چند بخش (موومان) تشکیل شده و توسط یک یا دو (و گاهی سه) نوازنده اجرا میشود. گاهی به گروههای کمی بزرگتر هم سونات گفته میشود، مانند سونات زهی روسینی و مندلسون. در دوره باروک، نوعی سونات رایج بود که در آن یک ساز زهی یا بادی ملودی اصلی را مینواخت و یک ساز کلیدی (مانند هارپسیکورد) آن را همراهی میکرد.
در فاصله سالهای ۱۶۰۰ تا ۱۶۵۰ میلادی، قطعات سازی به نام کانتسونا ساخته میشدند که از چند بخش تشکیل میشدند. این بخشها از نظر سرعت و ریتم با یکدیگر تفاوت داشتند. به مرور، این بخشها طولانیتر و تعدادشان کمتر شد و در نهایت به صورت موومانهای جداگانه درآمدند. حدود سال ۱۶۵۰، کانتسونا و سونات در هم آمیختند و واژه سونات جایگزین کانتسونا گردید.
در موسیقی دوره باروک، انواع مختلفی از سونات مانند سونات کلیسا، سونات مجلسی، سونات برج و سونات کلاویه وجود داشت که هر کدام ویژگیهای مخصوص به خود را داشتند.
از لحاظ ساختاری چه ویژگی هایی دارد؟
سونات بر اساس یک ساختار سه بخشی شکل میگیرد. به زبان ساده در موسیقی به آن فرم ABA میگویند. یعنی در ابتدا یک موضوع یا ملودی اصلی ارائه میشود، سپس آن موضوع گسترش و بسط داده میشود و در پایان، دوباره همان موضوع اولیه تکرار میگردد. نکته جالب درباره فرم سونات این است که این ساختار نه تنها امکان زیر پا گذاشتن بسیاری از قواعد اولیه تئوری موسیقی را فراهم میکند، بلکه حتی آن را تشویق نیز مینماید. برای مثال، در یک قطعه سونات میتوان در میانه کار، گام یا میزانسنجی قطعه را تغییر داد.
یک موومان دارای فرم سونات از سه بخش اصلی تشکیل مییابد:
یک سونات معمولاً از سه بخش اصلی تشکیل میشود:
۱- بخش آغازین و معرفی، که در آن نُتهای اصلی و درونمایه قطعه برای اولین بار معرفی میشوند؛
۲- بخش گسترش و پرداخت، که در آن ایدههای اولیه تغییر شکل مییابند و با حالتهای گوناگون ارائه میشوند؛
۳- بخش بازگشت و جمعبندی، که در آن نُتهای اصلی دوباره به شکل اولیه خود بازمیگردند.
«مهتاب» و «آپاسیوناتا»، نام دو سونات مشهور از بتهوون هستند (البته این نامها را خود بتهوون انتخاب نکرده، بلکه ناشران آثار او بعداً این عنوانها را برای قطعاتش گذاشتهاند). سوناتهای بتهوون، مانند سوناتهای دیگر آهنگسازان، ویژگیهای مشترکی دارند که به خاطر همین ویژگیها، همه آنها را در گروه «سونات» قرار میدهیم.