در دنیای موسیقی و میان کسانی که به آن علاقه دارند، واژهی ارکستر مفهومی باشکوه و ویژه دارد. احتمالاً با شنیدن این کلمه، سالنی بزرگ و پر از نوازندگان مختلف در ذهن شما نقش میبندد. اما دقیقاً ارکستر به چه معناست و چه نوع اجرایی را شامل میشود؟ در ادامهی این نوشته، بیشتر با این اصطلاح زیبای موسیقی آشنا خواهیم شد.
اصطلاح ارکستر (Orchestra) به چه معناست؟
ارکستر به گروهی از نوازندگان و سازهای مختلف گفته میشود که با همکاری یکدیگر قطعات موسیقی را اجرا میکنند. نام هر ارکستر معمولاً بر اساس نوع سازهای به کار رفته در آن و تعداد نوازندگانش انتخاب میشود.
ارکستر سمفونی بزرگترین نوع ارکستر محسوب میشود. در این ارکستر از همه دستههای سازها استفاده شده و تقریباً تمام سازهای موسیقی کلاسیک غربی در آن حضور دارند.
ارکسترهای کوچکتر که فقط برخی از سازهای موسیقی کلاسیک در آنها به کار میروند، با نامهای دیگری مانند ارکستر مجلسی شناخته میشوند. ارکستر مجلسی میتواند شامل سازهای زهی آرشهای، سازهای بادی چوبی، سازهای کوبهای و سازهای کلیدی مثل پیانو باشد.
گاهی اوقات، نامهایی برای ارکسترها انتخاب میشود که به نوع سازهای آنها یا وظیفهی هر ساز اشارهای ندارد. این نامها فقط برای این هستند که ارکسترهای مختلف یک شهر یا منطقه را از هم تشخیص دهیم.
معمولاً در هر شهر، انجمن دوستداران موسیقی (که به آن انجمن فیلارمونیک میگویند) از یک ارکستر فیلارمونیک حمایت مالی میکند. در این ارکسترها عموماً از ماهرترین و باتجربهترین نوازندگان همان شهر استفاده میشود. از نظر نوع و تعداد سازها، ساختار یک ارکستر فیلارمونیک معمولاً شبیه به یک ارکستر سمفونیک یا ارکستر بزرگ است؛ مثل ارکستر فیلارمونیک برلین یا ارکستر فیلارمونیک لندن. در هر ارکستر، رهبر نقش بسیار مهمی دارد و در واقع میتوان گفت قلب تپندهی گروه است.
رهبر ارکستر (Conductor)
میتوان گفت قلب یک ارکستر، رهبر آن است. رهبر همیشه دفترچهای به نام پارتیتور را همراه خود دارد. در این دفترچه، جزئیات دقیق نحوه نواختن هر ساز نوشته شده است. هر آهنگساز، وقتی قطعهای میسازد، باید یک پارتیتور هم برای آن تنظیم کند.
معمولاً ارکسترهای سمفونیک، گروههای کر، ارکسترهای مجلسی و مانند آن، رهبر دارند. رهبر با تکان دادن چوب مخصوصی به نام باتون، ضربآهنگ و سرعت اجرا را در هر لحظه به نوازندگان نشان میدهد.
مهمترین انواع ارکستر
۱. ارکستر سینفونی
در دنیای موسیقی غرب، معمولاً وقتی از واژه «ارکستر» استفاده میشود، منظور همان ارکستر بزرگ سمفونیک است. چنین ارکستری اغلب بین هشتاد تا نود و گاهی حتی نزدیک به صد نوازنده دارد. این نوازندگان در چهار دسته اصلی سازماندهی میشوند. این چهار گروه در کنار هم و هماهنگ با یکدیگر کار میکنند تا هدف مشترکی را در اجرای موسیقی پیش ببرند و با یک زبان هنری واحد صحبت کنند. در ارکستر سمفونیک تلاش بر این است که از گستره کامل و امکانات گوناگون صوتی استفاده شود. این شیوه و ساختار تا قرن بیستم میلادی به همین شکل پایدار باقی ماند.
۲. ارکستر مجلسی (Chamber Orchestra)
این گروه موسیقی، نسخه کوچکتری از ارکسترهای بزرگ سمفونیک است. تعداد نوازندگان در آن کمتر است و برای اجرا به سالنهای بسیار بزرگ و مجلل نیازی ندارد. سازهای اصلی مورد استفاده در آن معمولاً شامل سازهای زهی، سازهای بادی چوبی و سازهای کوبهای میشود. سابقه و تاریخچه این نوع ارکستر به سده هفدهم میلادی بازمیگردد.
۳. ارکسترهای زهی
یک گروه موسیقی با حدود بیست نوازنده تشکیل شده است که همگی سازهای زهی مینوازند. در این مجموعه فقط از سازهای زهی استفاده میشود. این گروه، قطعاتی از موسیقی کلاسیک و همچنین آثار جدید را اجرا میکند.
۴. ارکستر فلارمونیک (Philharmonic Orchestra)
به گروهی از بهترین و کارآزمودهترین موزیسینهای یک شهر، ارکستر فیلارمونیک آن شهر گفته میشود. اندازه ارکسترهای فیلارمونیک میتواند متفاوت باشد و آنها معمولاً به عنوان یک نوع یا دسته جداگانه از ارکسترها طبقهبندی نمیشوند.