تنبک یکی از سازهای ضربهای است و تنها سازی از این خانواده به شمار میرود که با تمام ده انگشت نواخته میشود. سازهای کوبهای را میتوان نخستین سازهایی دانست که انسانها ساختند و از آنها برای دور کردن جانوران یا فرستادن پیام به هم استفاده میکردند. اما آیا با پدر تنبک نوازی امروزی آشنا هستید؟ در ادامه این نوشته در وبلاگ مدیر تولز، شما را با استاد حسن تهرانی آشنا میکنیم.
استاد حسین تهرانی پدر ساز تنبک
حسین تهرانی در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در تهران، در خیابان ایران به دنیا آمد. پدر او میرزا اسماعیل، از بازرگانان محترم خیابان عینالدوله بود. حسین تحصیلاتش را در دبیرستان امیراتابک به پایان برد. میرزا اسماعیل به موسیقی علاقهمند بود و گاهی نوازندگان را به منزل دعوت میکرد. همین موضوع باعث شد فرزندش از کودکی با موسیقی آشنا شود.
به تدریج حسین تهرانی گرایش خود را شناخت و شیفته یادگیری ساز ضرب شد. اما پدرش با این کار مخالفت کرد، زیرا در آن دوره نوازندگی و پرداختن به موسیقی کاری ناپسند شمرده میشد و افرادی که به این سمت میرفتند، در جامعه مورد قضاوت قرار میگرفتند.
حسین هم به ظاهر تنبک را کنار گذاشت، ولی اشتیاق به ضرب در دلش زنده بود. وقتی به زورخانه رفت، توانست ریتمهای مرسوم در زورخانه را بیاموزد. در همین دوران با استاد بدیعزاده آشنا شد و این آشنایی مسیر زندگیاش را دگرگون کرد.
استاد صبا سرآغاز ادامه راه تخصصی
بدیعزاده متوجه استعداد هنری او شد و در یک جمع، این موضوع را با دوستانش ابوالحسن صبا، استاد ملک، ملکالشعرای بهار، ذکاءالملک فروغی و حبیب سماعی در میان گذاشت. در آنجا بود که حسین تهرانی برای نخستین بار، هنر خود را در حضور این استادان بزرگ موسیقی به نمایش گذاشت.
استاد صبا نیز مانند بدیعزاده، نبوغ حسین تهرانی را دریافت و در مقابل، حسین هم شیفتهٔ او شد. این دیدار، سرآغازی شد برای حضور تهرانی در کلاسهای آموزشی استاد صبا.
تهرانی در سال ۱۳۰۷ آموزش جدی تنبک را نزد اسماعیلزاده شروع کرد. چون در آن زمان نتنویسی رایج نبود، او قطعات تنبک را با کمک عبارتهایی مانند: «بله و بله و بعله دیگه» و «یکصد و بیست و چهار و یکصد و بیست و چهار» و مانند اینها حفظ میکرد.
او برای پیشرفت بیشتر، از دانش رضا روانبخش، مهدی غیاثی و کنگرلو که در نواختن تنبک مهارت داشتند، نیز بهره برد. اما همواره استاد اصلی خود را استاد صبا میدانست.
استاد حسین تهرانی، به عنوان چهرهای پیشگام و نوآور در موسیقی ایران، نقش بیبدیلی در احیا و ارتقای ساز تنبک ایفا کرد. تلاشهای او سبب شد این ساز از حالت همراهی صرف خارج شده و به عنوان یک ساز تکنواز مستقل، در کنار دیگر سازهای ایرانی شناخته شود. وی با ابداع شیوههای نوین در نوازندگی و آموزش، بنیانهای محکمی برای این هنر بنا نهاد و شاگردان بسیاری را تربیت کرد که هر یک ادامهدهنده راه او هستند. از این رو، او را به حق «پدر تنبک معاصر» مینامند.
از ضربگیر تا جایگاه اصلی
در گذشته، نوازنده تنبک که به او «ضربگیر» میگفتند، از نظر جایگاه اجتماعی و هنری، موقعیت پایینتری نسبت به دیگر نوازندگان داشت و حتی گاهی او را در زمرهٔ هنرمندان به حساب نمیآوردند. به همین دلیل، تنبک یا ضرب معمولاً سازی فرعی تلقی میشد و نوازندگانش برای کسب اعتبار و موقعیت بهتر، بیشتر به عنوان نوازندهای از سازهای دیگری مانند سنتور، تار، کمانچه یا ویولن شناخته میشدند.
ضربگیر در آن فضا، جایگاه پایینتری داشت، معمولاً در جلسات پایینتر از دیگران مینشست، اجازهٔ اظهارنظر نداشت و حتی گاهی ساز دیگر نوازندگان را نیز حمل میکرد. در چنین شرایطی، تلاش برای آکادمیک کردن تنبک و دادن جایگاهی مناسب به آن به عنوان یک ساز ملی، کاری دشوار و حتی غیرممکن به نظر میرسید.
تا اینکه روزی استاد تهرانی عمداً با یک ساعت تأخیر به تمرین گروه آمد. نوازندگان که بسیار خشمگین شده بودند، به او اعتراض کردند. اما او با آرامش و در حالی که لبخندی بر لب داشت، گفت: «عجب! یعنی واقعاً بدون تنبک کارتان لنگ شد؟ شما که این ساز و نوازندهاش را بیارزش و کماهمیت میدانید.»
این حرکت، نخستین گام مؤثر برای ارتقای جایگاه تنبک بود. استاد تهرانی بعدها با پیگیریهای خود، این ساز کوبهای را وارد نظام آموزشی کرد و آن را در زمرهٔ سازهای ملی قرار داد. امروز تنبک بهعنوان یکی از دروس دانشگاهی تدریس میشود و کتابهای آموزشی فراوانی برای یادگیری آن در دسترس هنرجویان قرار دارد.
در سال ۱۳۲۰، روحالله خالقی با همت و همراهی جمعی از دوستان هنرمندش «انجمن موسیقی ملی» را پایهگذاری کرد که استاد تهرانی از اعضای اصلی آن و تنها نوازندهٔ تنبک در این انجمن بود.
وفات
در نهایت، استاد حسین تهرانی در روز هفتم اسفندماه سال ۱۳۵۲، در سن ۶۲ سالگی، از این جهان رخت بربست.