توبا که در زبانهای فرانسوی و انگلیسی با همین نام (tuba) شناخته میشود، یکی از سازهای بادی از جنس برنج است. این ساز در مقایسه با بسیاری از سازهای دیگر قدمت زیادی ندارد و در طول سده نوزدهم به جمع سازهای ارکستر اضافه شده است. اگر دوست دارید بیشتر با ساز توبا آشنا شوید، میتوانید ادامه این نوشته را در وبلاگ مدیر تولز بخوانید.
آشنایی با ساز توبا
مهمترین وظیفهای که در قطعات ارکسترال به این ساز محول شده، مربوط به سمفونی فانتاستیک ساخته هکتور برلیوز است. نوع دیگری از این ساز با نام توبای تنور یا یوفونیوم وجود دارد که به خاطر دارا بودن سه تا شش پیستون، میتواند همه نیمپردههای یک گام موسیقی را اجرا کند. محدوده صدادهی این ساز معمولاً حدود چهار اکتاو است.
سازهای بادی برنجی
سازهای بادی برنجی، نقش مرکزی و حیاتی در بسیاری از سبکهای موسیقی ایفا میکنند. صدای این سازها از طریق لرزش لبهای نوازنده در دهانی ساز به وجود میآید و این لرزش در طول لولهی ساز تشدید میشود. در واقع، دستهبندی این سازها بر پایهی شیوهی تولید صدا است، نه لزوماً جنس مادهای که از آن ساخته شدهاند.
توبا، عمیقترین و بمترین صدا را در میان خانوادهی سازهای بادی برنجی ایجاد میکند. اگرچه از نظر مکانیسم کلیدها و دریچهها شبیه به دیگر اعضای این خانواده است، ولی نواختن توبا به نفس بیشتر و قدرت بالاتری در دمیدن هوا نیاز دارد. تسلط بر این ساز اهمیت زیادی دارد. همچنین، بخش باریتونهای توبا، ستون فقرات و پایهی اصلی صوتی بسیاری از ارکسترها را شکل میدهد.
ابعاد بزرگ ساز توبا میتواند برای بعضی از نوازندگان، به ویژه در گروههای موسیقیِ در حال حرکت مانند مارشها، چالشبرانگیز باشد.
در میان سازهای بادی برنجی، گاهی نام «توبا» به صورت کلی برای اشاره به سازهای بسیار بم — حتی بمتر از ترومبون — به کار میرود.
لولهی این ساز در طول مسیر خود به تدریج گشاد میشود (به شکل مخروطی). دهانی توبا در مقایسه با دیگر سازهای بادی، کمی بزرگتر و عمق آن نسبت به سازهای بمتر، کمتر است. این دهانی به لولهای متصل میشود که در ابتدا بسیار باریک است و در انتها به قطر قابل توجهی میرسد.
ظاهر ساز توبا
توبا از نظر شکل ظاهری در دو نوع چهارگوش و تخممرغی ساخته میشود. این ساز معمولاً چهار کلید و دریچه دارد. کلید چهارم به درستیابی و زیبایی صدای نتهای بسیار بم کمک میکند و اجرای آنها را آسانتر میسازد.
گونه دیگر این ساز، توبای تنور یا یوفونیوم نام دارد. یوفونیوم بیشتر در ارکسترهای بادی نواخته میشود و جایگاه آن در چنین ارکستری، مشابه نقش ویولنسل در ارکستر سمفونیک است.
به عنوان نمونه، بخش سولو (تکنوازی) ویولنسل در موومان دوم سمفونی شماره ۵ بتهوون، در تنظیم مخصوص ارکسترهای بادی برای ساز یوفونیوم نوشته شده است.
ساختار ساز توبا (tuba)
توبا در اندازههای گوناگون و معمولاً با کوکهای فا، می بمل، دو و سی بمل ساخته میشود. طول لوله اصلی در توبای سی بمل نزدیک به ۵.۵ متر است. این طول در توبای دو حدود ۴.۹ متر، در توبای می بمل ۴ متر و در توبای فا حدود ۳.۷ متر است. شکل درونی ساز به صورت مخروطی است، یعنی هر چه از دهانه به طرف انتهای ساز (بل) پیش میرویم، قطر داخلی لوله بیشتر میشود. این طراحی مخروطی باعث میشود تا هارمونیکهای زوج (فرکانسهای زوج) در صدای ساز قویتر باشند.
توباهایی که زنگ یا قسمت گشاد انتهایی آنها به سمت جلو چرخانده شده است (به جای آن که رو به بالا باشد)، اغلب «توبای ضبط» نامیده میشوند. دلیل این نامگذاری، محبوبیت این نوع توبا در روزهای اولیه ضبط موسیقی بود، زیرا ضبط صدای آنها با تجهیزات آن زمان آسانتر بود. همچنین، هنگامی که از این ساز در گروههای موسیقی سوارهنظام یا برای نواختن در حال حرکت استفاده میشود، به طور سنتی به آن «هلیکون» میگویند.
نوازنده ایرانی
تنوازندهی حرفهای ساز توبا در ایران که در حال حاضر مشغول به کار است، افشار حشمتیان نام دارد. او در هنرستان و دانشگاه موسیقی تدریس میکند. همچنین رهبری ارکستر بادی ایرانیان و تنظیم بسیاری از قطعات مشهور جهانی برای ارکستر بادی تهران بر عهدهی او بوده است. ساز توبا در سه اندازهی گوناگون ساخته میشود: توبای تنور (باریتون)، توبای باس و توبای کنترباس.