اگر به موسیقی ایرانی علاقه دارید، شناخت سازهای محلی مختلف برایتان ضروری است. پیش از این، در نوشتههای وبلاگ مدیر تولز، به معرفی چندین ساز محلی پرداختهایم. در این مطلب، قصد داریم به منطقه خراسان شمالی سفر کنیم و با ساز قوشمه آشنا شویم. قوشمه یک ساز بادی است که بیشتر در شهرهایی مانند قوچان، شروان، آشخانه و فاروج مورد استفاده قرار میگیرد. این ساز معمولاً در مراسم شاد و برای همراهی رقص نواخته میشود و اغلب با سازهای کوبهای همچون طبل، دهل و دف همنوازی میکند. جالب است بدانید که قوشمه با وجود اندازه کوچکش، یکی از پرصداترین سازهای دنیا محسوب میشود. اگر دوست دارید بیشتر درباره این ساز بدانید، تا پایان این مطلب با ما بمانید.
نامگذاری ساز قوشمه
برخی معتقدند که نام قوشمه به دلیل جنس این ساز انتخاب شده است. در قدیم این ساز را از استخوان پای پرندهای به نام قوش درست میکردند و به همین علت بعدها آن را قوشمه نامیدند. گروه دیگری نیز بر این باورند که ریشه نام این ساز به معنای واژه قوش برمیگردد. قوش به معنی کنار هم قرار دادن و چسباندن است. از آنجا که این ساز شبیه دو نی است که به هم متصل شدهاند، آن را قوشمه میخوانند.جالب است بدانید که ساز قوشمه نامهای دیگری هم دارد که کمتر شنیده میشوند. در مناطق مرکزی و غربی خراسان، مردم به آن دو نیه، دو سازه یا جفتی نیز میگویند.
ساختار ساز قوشمه
ساز قوشمه از دو لوله صوتی ساخته میشود. این لولهها معمولاً از استخوان پرندگان بزرگ مانند قوش، عقاب یا درنا درست میشوند؛ هرچند در بعضی موارد به جای استخوان از فلز نیز استفاده میکنند. طول این لولهها بستگی به اندازه استخوان پرنده دارد، ولی معمولاً بین ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلیمتر است.برای درست کردن لولههای صوتی، اول استخوان بال پرنده را از بدنش جدا میکنند. بعد از صاف و صیقلی کردن استخوان، بین پنج تا هفت سوراخ یکاندازه روی آن ایجاد میکنند. قوشمههایی که هفت سوراخ دارند، بهترین نوع این ساز هستند و میتوان با آنها یک اکتاو کامل را نواخت.بعد از سوراخ کردن استخوانها، آنها را با موم، عسل یا چسب به هم میچسبانند. لبه سوراخها را هم با سیمهای مزیّن از جنس مس تزئین میکنند. مرحله بعدی ساختن سرساز یا همان قسمت دهنی ساز است.سرساز یک لوله کوچک به طول ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر است که از فلز برنج ساخته میشود؛ البته در قدیم این قسمت را از انتهای نی میبریدند. امروزه یک استادکار باید این قطعه را با دقت برش بدهد و سپس قمیش را با نخ به آن متصل کند. در پایان، سرساز را نیز با چسب به لولههای صوتی میچسبانند.
قوشمهنوازی
پیش از شروع نواختن ساز قوشمه، نوازنده ابتدا آن را با استفاده از زبان و رطوبت دهانش تنظیم میکند. معمولاً هر دو لوله صوتی قوشمه با یک کوک مشابه تنظیم میشوند؛ اما گاهی برای ایجاد تنوع و قدرت صوتی بیشتر، آنها را با کوکهای متفاوتی آماده میکنند. بعد از اتمام کوک، نوازنده کار اجرا را آغاز میکند. یکی از مهمترین مهارتهایی که یک نوازنده قوشمه باید داشته باشد، تکنیک «نفسگردان» است. در این روش، نوازنده باید بدون توقف در ساز بدمد و همزمان در گونههایش هوا ذخیره کند. در زمانی که ریههایش خالی از هوا میشود، از راه بینی نفس میگیرد. اگر بخواهیم چند تن از مشهورترین نوازندگان این ساز را نام ببریم، میتوان از مرحوم علی ابچوری، علی اکبر بهاری و خان محمد آدینه یاد کرد.
ساز قوشمه و پیامدهای منفی آن برای حیات وحش
قوشمهنوازان قدیمی اعتقاد داشتند که برای ساختن این ساز، باید لاشه عقابی را پیدا کرد که به طور طبیعی مرده باشد. آنها باور داشتند که اگر کسی عمداً عقاب را برای ساختن قوشمه بکشد، این کار نادرست است و ساز ساختهشده از چنین روشی، برکت و اثر خوبی نخواهد داشت. متأسفانه این باور ارزشمند در سالهای اخیر کمکم فراموش شده و به همین دلیل، شمار زیادی از عقابها در منطقه خراسان فقط برای ساخت قوشمه شکار شدهاند.
قوشمهای که از استخوان ساخته میشود، نهتنها باعث کشته شدن حیوانات بیدفاع میشود، بلکه قیمت بالایی دارد و به راحتی میشکند. با این که بسیاری از استادان قوشمهنوازی معتقدند قوشمه استخوانی از نظر صدایی بهترین است، اما به دلیل مشکلاتی که دارد، برخی از افراد تلاش کردند تا قوشمه را از جنسهای دیگری مانند مس، پلاستیک یا آلومینیوم بسازند.
یکی از کسانی که در ساخت قوشمه از جنس غیراستخوانی موفقیت نسبی داشت، «حمید ذبیحی» از سبزوار است. او با روش قالبگیری و استفاده از پلاستیک، توانست قوشمهای تولید کند که کیفیت صدای قابل قبولی دارد. امیدواریم در آینده، از شکار بیرویه پرندگان برای ساخت ساز قوشمه جلوگیری شود.